Խալդի հյուրանոց
ք․ Գավառ, Կենտրոնակն հրապարակ
հեռ․ 043 380864

Մարդոյանների Հյուրատուն

ք․ Գավառ, Սայաթ-Նովա փ․ տ․ 3
հեռ․ 098 510242

ALMAV Hostel
ք․ Գավառ, Զորավար Անդրանիկի 1-ին փ.
հեռ․ 077 11 80 60

Օազիս հյուրանոց և ռեստորան

Սևան Մարտունի մայրուղու M10 28 հատված
Հեռ. 093 353508

Ծաղկավանք Միջհամայնքային Մանկապատանեկան կենտրոն
Կարմիրգյուղ, Զ. Շհոյան 240
հեռ․ 041700703 , 098287600 

Վերադարձ հյուրանոց և ռեստորան
գ․ Նորատուս 23
Հեռ. 093 929719

Լողափնյա տնակ Ծովազարդում
գ․ Ծովազարդ
Հեռ․ 043265454

«Մորենի» հյուրատուն
Գավառ, Ծաղկաշեն, 3-րդ փողոց 29 տուն
Հեռ․ 098322000

«Գեղամա» պանսիոնատ
Հայրավանք վարչական շրջան, Մարգարիտ փողոց
Հեռ․ 093757273

Ծովազարդ Սոճիներ Tsovazardi Sochiner/Camping
Սևան-Մարտունի Մ10 մայրուղի
Հեռ․  093101715 

Արևիկ հյուրատուն
Արծվաքար, Գ․ Միքայելյան փ․
Հեռ․ 093001333

Գավառի հյուրատուն 
Գավառ քաղաք, Իսահակյան փ․
Հեռ․ 093724455

 ԳԱՎԱՌ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արեւելյան լանջին՝ Գավառագետի ստորին հոսանքի ավազանում, Երեւանից 98 կմ դեպի հյուսիս-արեւելք: 1995 թվականից հանդիսանում է Գեղարքունիքի մարզի մարզկենտրոնը:

Քաղաքը բնակատեղի է եղել Ք.ա. 8-րդ դարում։ Այն հիմնադրել է Ուրարտուի թագավոր Ռուսա 1-ինը, որի ապացույցը Գավառի «Բերդի գլուխ» կոչվող դամբարանադաշտից գտնված Ք.ա. 732 թ. սեպագիր արձանագրությունն է: 

1830 թվականին հայերի ներգաղթը Բայազետից դեպի Սեւանի ավազան կազմակերպում եւ առաջնորդում են Արծրունի եղբայրները եւ հիմնադրում Նոր Բայազետ քաղաքն իր գյուղերով: 

ԾՈՎԱԶԱՐԴ

Գտնվում է Սեւանա լճի հարավ-արեւմտյան ափից մոտ 2 կմ հեռավորության վրա՝մարզկենտրոնից 20 կմ դեպի հյուսիս- արեւմուտք,Սեւան- Գավառ ավտոճանապարհի վրա: Բնակավայրը գտնվում է ծովի մակերեւույթից 1920 մ բարձրության վրա: Բնակավայրում եւ շրջակայքում պահպանվել են դամբարաններ (մ. թ. ա. 2-1-ին հազարամյակ), կիկլոպյան ամրոց, վերակառուցված եկեղեցի (17-18-րդ դդ.), 12-15-րդ դդ. արձանագրություններով խաչքարեր եւ գերեզմանոց:

Խաչ եւ սուր հուշահամալիր․նվիրված է 2-րդ աշխարհամարտի եւ Արցախյան առաջին  ազատամարտի զոհերի հիշատակներին:

Ծովազարդում գտնվումէՍբ. ԳրիգորՆարեկացի անվամբ  երկումատուռ:

Գյուղումպահպանվումէնաևմեկավետարան՝ «ՎարդերիտանԿարմիրկող»անունով, որըԾովազարդէբերվելՄելիքենցտոհմիմիջոցով՝ՄշոԲուլանուխգյուղից, 1910 թ․-ին: Տպագրվելէ 1686 թ. մայիսին,Վենետիկում:

ԼՃԱՓ

Գտնվում էԳեղամալեռների հարավային լանջին՝Սեւանա լճի հյուսիս-արեւմտյան ափին, Սեւան-Գավառ ավտոմայրուղու վրա, Գավառ քաղաքից 17 կմ դեպի հյուսիս- արեւմուտք:

Լճափից արեւելք պահպանվել է 9-րդ դարում կառուցված մատուռ,ինչը վկայում է, որ այս վայրըբնակատեղի է եղել դեռեւս վաղ միջնադարում եւ ունի ավելի հին պատմություն: Սեւան-Գավառ խճուղուց աջ գտնվող երեք բլուրների վրա պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների կիկլոպյան ամրոցի, ինչպես նաեւ միջնադարյան ամրոցի համալիրների մնացորդներ: Բնակավայրի շրջակայքում պահպանվել է 16-18-րդ դարերի «Խաչեր» գերզմանոցը:

Լճափում կան Արցախյան առաջին ազատամարտի եւ 2-րդ աշխարհամարտի զոհվածների հիշատակին նվիրված հուշարձաններ:

ԲԵՐԴԿՈՒՆՔ

Գտնվում է Սեւանա լճի հյուսիս-արեւմտյան ափին՝Գավառ քաղաքից 14 կմ դեպի հյուսիս-արեւմուտք:

Բերդկունքը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է: Այստեղպահպանվել են 11-12-րդ դարերում կառուցված եկեղեցին, շուրջը՝ 12-20-րդ դարերի խաչքարերով գերեզմանոցը, 16-17-րդ դարերի տապանաքարերը: Բերդկունքից հյուսիս-արեւելք հայտնաբերվել է բրոնզե դարի՝ Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակներին կառուցված «Սպիտակ բերդ» ամրոցը: Տեղացիներն այն անվանել են իշխանական բերդ՝ի պատիվ Բագրատունիների Աշոտ Երկաթթագավորի:

ՀԱՅՐԱՎԱՆՔ

Գտնվում է Սեւանա լճի արեւմտյան ափին՝Գավառ քաղաքից 12 կմ դեպի հյուսիս- արեւմուտք:

Հայրավանքը Հայաստանի հին բնակավայրերից է։ Ապացույցը 9-13-րդ դարերին կառուցված Հայրավանք վանական համալիրնէ: Բնակավայրից 1 կմ դեպի արեւմուտք պահպանվել է 1274 թ. «Աղջիկ տղի քար» խաչքարը: Առափնյա բլրի վրա հայտնաբերվել ենբրոնզեդարյա կիկլոպյան ամրոցի ավերակներ, երկաթի դարի դամբարանադաշտ:  Բնակավայրում կան նաև 9-16-րդ դարերի խաչքարեր, 16-րդ դարի մատուռ, հուշակոթող՝նվիրված 2-րդ աշխարհամարտի զոհերի հիշատակին:

ՆՈՐԱՏՈՒՍ

Գտնվում է Գավառագետի ստորին հոսանքի աջ ափի հարթավայրային մասում՝Սեւանա լճի հյուսիս-արեւելյան ափամերձ մասում, Սեւան-Մարտունի ավտոմայրուղու ձախ կողմում, Գավառ քաղաքից 5 կմ դեպի հյուսիս-արեւելք:

Նորատուսը Մեծ Հայքի Գեղարքունի գավառի հայկական հնագույն բնակավայրերից մեկն է: Նորատուսից 2 կմ դեպի արեւմուտք պահպանվել են 7-17-րդ դարերի «Յոթ աղբյուր» գյուղատեղին իր գերեզմանոցով, 13-14-րդ դարերի եկեղեցին, Ք.ա. 1-ին հազարամյակի կիկլոպյան ամրոցի մնացորդներ: Նորատուսի կենտրոնում պահպանվել է 9-րդ դարում Սահակ իշխանի կողմից կառուցված Սուրբ Աստվածածին, իսկ դեպի հարավ՝ 9-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիները: Նորատուսից 2 կմ դեպի արեւելք հայտնաբերվել է Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Հերի դար» ամրոցը,գտնվել է 13-17-րդ դարերի «Աղե լիճ» վանքը(Շոռ գոլի վանք): Նորատուսի հարավային մասում պահպանվել է 9-17-րդ դարերի մեծ գերեզմանոցը, որտեղ կան հին կոթողներ, հուշասյուներ, 9-18-րդ դարերի մի քանի տասնյակ գեղաքանդակ խաչքարեր:  

ԿԱՐՄԻՐԳՅՈՒՂ

Գտնվում է Գավառագետի Գեղարքունիք վտակի երկու կողմերում՝գետի ստորին հոսանքի հարթավայրում՝շրջապատված,տեղացիների լեզվով, «Հորթերի դոշ» եւ «Դարի գլուխ» լեռների լանջերով, Սեւանա լճից 6 կմ դեպի արեւմուտք, Գավառ քաղաքից 2 կմ դեպի հարավ-արեւելք:

Կարմիրգյուղի՝ 13-րդ դարում հայկական բնակավայր լինելուփաստըհաստատում են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գեւորգ եկեղեցին եւ դրա մոտ եղած՝ 13-17-րդ դարերի բազմաթիվ խաչքարերը: Շրջակայքում հայտնաբերվել ենՔ. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Ծաղկավանք» կիկլոպյան ամրոցի ավերակները: Բնակավայրում պահպանվել են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գրիգոր եւ 1674 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները, 11-13-րդ դարերի «Վարվառա» եւ 19-20-րդ դարերի «Թուխ մանուկ» մատուռները: Կարմիրգյուղից 1 կմ դեպի հարավ-արեւելք հայտնաբերվել են «Կոչի տակ»՝Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների դամբարանադաշտը եւ բնակատեղին: 

ԳԱՆՁԱԿ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արեւելյան լանջին՝Գավառագետի ձախ ափին, Աժդահակ լեռան ստորոտում, Գավառ քաղաքից 3 կմ դեպի հարավ-արեւմուտք:

Գանձակը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է, որի վկայությունը 4-5-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Աստվածածին միանավ եկեղեցին է: Գանձակում պահպանվել եննաեւ 9-10-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Գեւորգ եկեղեցին, արեւելյան եզրին՝ 9-20-րդ դարերի «Խաչեր» գերեզմանոցը:

ՍԱՐՈՒԽԱՆ

Գտնվում է Գեղամա լեռնաշղթայի Աժդահակ լեռնագագաթի՝դեպի Սեւանա լիճ ձգվող լեռնաճյուղի ստորոտին, Գավառագետի Կուկուձոր վտակի ափին, Գավառ քաղաքից 6 կմ դեպի հարավ:

Սարուխանը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է, որի վկայությունը10-17-րդ դարերի «Նազեի սուրբ» գյուղատեղին եւ «Թուխ Մանուկ» մատուռն են: Ծաղկավանքի բլուրի վրա հայտնաբերվել են Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների կիկլոպյան ամրոցը, «Կարեի քարայր» բնակատեղին, Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Բանդի դաշտ» եւ «Քըռքըռա» դամբարանադաշտերը, Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Թոմոյի լիճ» բնակատեղին, արամեերեն արձանագրություններով Արտաշեսյան սահմանաքար: Սարուխանում պահպանվել է 1883 թվականին կառուցված Սուրբ Գեւորգ եկեղեցին: Սարուխանցի Արայիկ Ավետիսյանի ֆինանսավորմամբ կառուցվել է Սուրբ Աստվածածին՝սրբատաշ, տուֆակերտ, քանդակազարդ, քարե կամարներով, քառանավ, գմբեթավոր եկեղեցին: Այն օծվել է 2023թվականի հունվարի 13-ին:

ԼԱՆՋԱՂԲՅՈՒՐ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արեւելյան լանջին, Սեւանա լճի արեւմտյան ափին, Գավառ քաղաքից 10 կմ դեպի հարավ:

Լանջաղբյուրը Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից է, որի վկայությունը գյուղից 1 կմ դեպի հյուսիս՝«Պառավի դար» հանդամասում, բլրի լանջին 9-10-րդ դարերում կառուցված «Իլիկավանք» կամ «Պառավի վանք» եկեղեցին է: Պահպանված են 17-18-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Հակոբ եկեղեցին, Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների դամբարանադաշտը, Ք. ա. 1-ին հազարամյակի կիկլոպյան ամրոցը, Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որի պատերի մեջ ագուցված են Հովհաննես վարպետի՝ 1542 եւ 1551 թվականներին կերտած խաչքարերը: Հայտնաբերվել են նաեւ գյուղատեղի, խաչարձան, խաչքարերով գերեզմանոց: 1905 թվականին Լանջաղբյուրում կառուցվել է նոր եկեղեցի:

ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻՔ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արեւելյան լանջին՝Գավառագետի երկու ափերին, Գավառ քաղաքից 12 կմ դեպի հարավ-արեւելք:

Գեղարքունիքի եւ նրա շրջակայքի պեղումներից բնակավայրի արեւմտյան կողմում հայտնաբերվել են Ք. ա. 1-ին հազարամյակի կիկլոպյան ամրոցի, Ք. ա. 2-րդ հազարամյակի «Ձոր ավերակներ» բնակատեղիի մնացորդները: Պահպանվել է 7-րդ դարում կառուցված եւ 17-րդ դարում վերակառուցված Սուրբ Հակոբ եկեղեցին, գերեզմանոցում պահպանվել են 16-րդ դարերի թվագրությամբ խաչքարեր: Գեղարքունիքում են գտնվում 15-16-րդ դարերում կառուցված ՍուրբԳեւորգ, 13-14-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Ստեփանոս մատուռները:

 ԾԱՂԿԱՇԵՆ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արեւելյան փեշերին՝Գելոյի ձոր գետի ափին, Գավառ քաղաքից 5 կմ դեպի հարավ-արեւմուտք:

Ծաղկաշենն ունի հին պատմություն, որի վկայությունըբնակավայրի արեւմտյան մասում պահպանված՝ 9-10-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին եւ 9-16-րդ դարերի խաչքարերով գերեզմանոցն են: Ծաղկաշենից 3 կմ դեպի հարավ- արեւմուտք գտնվում են 13-17-րդ դարերի «Ուխտավեր» գյուղատեղին եւ 13-14-րդ դարերի համանուն մատուռը: Պահպանվել են նաեւ «Թուխ Մանուկ» եւ «Համբոյի ճգնավոր» սրբատեղիները:

Նոր Բայազետի եկեղեցին, որը գտնվում է Գավառի կենտրոնում` Սուրբ Աստվածածինն է, որը կառուցվել է 1902-1905 թթ. թեմի առաջնորդ Խորեն Սինանյանի և ճարտարապետ Վասիլի Միրզոյանի նախաձեռնությամբ։ Այն կառուցվել է Գավառի մեծահարուստների միջոցով, որոնց մեջ հատկապես կարևոր է Հայրապետ Աղայի (Կոլոտ Հայրապետի) դերը։ Ամեն օր Գավառի տարածաշրջանի մի գյուղ իր բանվորներով աշխատում է եկեղեցու շինարարության վրա մինչև շինարարությունը ավարտվում է։ Շինարարությունը ավարտվում է 1905թ-ին։ Սուրբ Աստվածածինը Գավառի մայր եկեղեցին է և առաջնորդարանը։ Եկեղեցին օծվել է 1905թ-ին։ Առաջին սուրբ Պատարագը մատուցել է Խրիմյան հայրիկը։ Եկեղեցին կոչվում է Սուրբ Աստվածածին Աստվածամոր անունով։ Սովետական տարիներին եկեղեցին վերածվել է պահեստի, սակայն 1970-ական թթ-ին հոգևոր կյանքը ակտիվացավ Վազգեն Վեհափառի գահակալության ժամանակ։ Եկեղեցին իր մեծությամբ զբաղեցնում է չորրորդ տեղը Հայաստանի եկեղեցիների մեջ։ 

Սուրբ Հովհաննես մատուռ Քաղաքից Արծվաքար տանող ճանապարհի եզրին գտնվում է Սուրբ Հովհաննես մատուռը,որը շինված է փլված ժայռաբեկորներից կազմված նեղ անցքի մեջ։ Այն գտնվում է Բանդի թաղի վերջնամասում, և համարվում է քաղաքի բնակչության ուխտավայրերից մեկը։ Մատուռը վերանորոգվել է 2000 թվականին Խաչիկ Սիմոնյանի և քաղաքի որոշ բնակիչների կողմից։

«Զիարաթ» սրբատեղին գտնվում է Գավառ քաղաքից 11կմ հեռավորության վրա` դեպի հարավ-արևմուտք։ Բարձրությունը ծովի մակարդակից` 2200-2300մետր։ Տեղի հայերեն անվանումը կորսված է` դարեր առաջ հայ բնակչության բնաջնջման հետեւանքով։ «Զիարաթ» նշանակում է ուխտատեղի, ուխտավայր։ Այդպես է կոչվել տեղի արոտավայրերում իրենց անասուններն արածեցնող թուրքերի` կովկասյան թաթարների կողմից։

Հայ ժողովուրդը անցել է մեծ և դժվարին պատմական ուղի։ Չնայած դաժան փորձություններին և ֆիզիկական բնաջնջման վտանգին նա ստեղծել և մեր օրերն է հասցրել ինքնատիպ բազմադարյան մշակույթ, որն իր արժանի տեղն է գրավում համաշխարհային մշակույթի գանձարանում։ Հայաստանն իրավմամբ համարվում է թանգարան բաց երկնքի տակ։ Միայն ՀՀ տարածքում առկա են տարբեր դարաշրջաններում կառուցված մոտ 5000 հուշարձան։ 9-11-րդ դդ ճարտարապետության զարգացման մեջ իրենց ոճական առանձնահատկություններով առանձնանում են ստեղծագործական մի քանի դպրոցներ։ Սյունիքի ճարտարապետական դպրոցի, խաչաձև հորինվածքի մի հոյակապ դրսևորում է Հացառատի Սբ․ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, որի կառուցման ժամանակը ճշտելու համար հիմնվում ենք արևելյան ճակատի հետևյալ արձանագրության վրա։ «Ես Շաղաբաթ իշխան Առնեղացիս կառուցեցի այս Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին ի հիմանե թվ փրկչական ՊՂԸ (898 ) և ի թվ հայոց ՅԽԸ (348)»։ Սբ․ Աստվածածին եկեղեցու արևելյան ճակատին ագուցված որմնախաչը թվագրվածներից ըստ հնության 6-րդն է։ Եկեղեցու մուտքերն 2-նն են՝ արևմուտքից և հարավից։ Հարավային մուտքը բացվում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ բազիլիկ եկեղեցու մեջ, այս եկեղեցին կառուցված է 4-րդ դարի եկեղեցու հիմքի վրա։ Եռանավ բազիլիկ եկեղեցու կառուցման մասին հիշատակություններ չեն հայտնաբերվել։ Այն վերակառուցվել է խաչաթև եկեղեցուց ավելի ուշ (1862թ)։

Սուրբ Խաչ մատուռը գտնվում է Գեղամա լեռների համանուն լեռնագագաթի վրա, 2460մ բարձրության վրա։ Կառուցվել է 15-րդ դարում։ Մատուռը վերակառուցվել է 1969 և 1998 թվականներին։ Ներկայումս այն բարեկարգ վիճակում է։ Մատուռը ուխտատեղի է Գավառի տարածաշրջանի բնակչության համար, ովքեր այստեղ են գալիս հիմնականում Խաչվերացի տոնին, ինչը մեծ շուքով է նշվում լեռան գագաթին` ուղեկցվելով մատաղի արարողությամբ, երգ ու պարով։ Մատուռ տանով ճանապարհը երկար է, մի քիչ դժվար, սակայն դա չի խանգարում ուխտագնացներին։

Բերդկունք քաղաքի ավերակներից մինչեւ այժմ պահպանվում է կիկլոպյան տիպի (բրոնզի դար) ամրոցը, որը անվանվել է Աղկալա /Սպիտակ բերդ/, տեղացիները անվանում են իշխանանց ամրոց, ի պատիվ Աշոտ Երկաթի: Համայնքում պահպանվել է 11-12-րդ դարերում կառուցված եկեղեցու ավերակներ եւ գերեզմաններ:

Ծաղկաշենի Սբ․ Հովհաննես կամ, տեղացիների շրջանում ավելի տարածված, Սբ․ Աստվածածին եկեղեցի(9-10 րդ դդ.)։ Ծաղկաշեն, գյուղ Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզում, Գեղամա լեռների արևելյան փեշերին, Գելոյիձոր գետի ափին, մարզկենտրոնից 8.6 կմ հարավ-արևմուտք։ Բնակավայրը գտնվում է ծովի մակերևույթից 2160 մ բարձրության վրա։ Նախկինում անվանվել է Վերին Գանձակ։

«Դարի գլուխ» այսպես է կոչվում դեպի քաղաքի կենտրոնն առաջացած քարափի վրայի հարթությունը, որի եռանկյունաձև մասում եղել է նախաուրարտական բերդ-շենը: Հենց այդ հին բերդի տարածությունն է միջնադարում վեր ածվել գերեզմանատան, ուր կա նաև հասարակ քարերով շինված մի մատուռ` Սուրբ Ստեփանոս անունով։Գերեզմանատունն ընդարձակվելով դուրս է եկել բերդի սահմաններից և տարածվել դեպի արևելք: Դրանք մի ժամանակ իրարից անջատված են եղել բերդի պարսպով. այն ժամանակի ընթացքում փլվել է և այժմ երկու մասերը գրեթե միացած են: Եռանկյունու արևմտյան մասում պահպանվում են հիանալի քանդակներով խաչքարեր, որոնք պատկանում են Գավառի երբեմնի տանուտերերին ու նրանց տոհմակիցներին: Այստեղ առանձնանում է Ս. Աստվածածնի մոտի խաչքարը, Գավառի առվի և եկեղեցու շինության վերաբերյալ կարևոր առձանագրությամբ, որը թվագրվում է 1374 թվականով:

Գանձակ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցվել է 9-րդ դարում,միանավ բազիլիկ կառույց է,շրջակայքում կան տապանաքարեր,խաչքարեր,որոնց վրա կան տարբեր ժամանակաշրջանների փորագրություններ։ Եկեղեցու ներսում Գունդուզ իշխանի տապանաքարն է,ժամանակի ընթացքում կատարվել է մասնակի վերանորոգում,սակայն ներկայումս տանիքը ունի վերանորոգման կարիք։ Ըստ տեղացիների, Լենկ Թեմուրի արշավանքի ժամանակ եկեղեցու հարստությունը փրկելու համար, գյուղացիները այն թաքցրել են եկեղեցու բակում կամ հարակից տարածքներում,որպես նշան օգտագործելով խաչի ստվերը։

Գեղարքունիք գյուղում գտնվում են Սբ․ Գեւորգ 15-16 դդ․, Սբ․ Ստեփանոս 13-14 դդ. /վերականգնված՝ 20 դ․/ մատուռները, որից 1 կմ հյուսիս արեւելք հատվածում գտնվում է նաեւ Մ․ Թ․ Ա․ 2 հազարամյակի թվագրված  Դամբարանադաշտը՝ Գավառ – Մարտունի խճուղոց աջ, «Չոր ավերակներ» գյուղատեղիից 0,5 կմ հյուսիս՝ Սևանա լճի ափին։     

Գտնվում է Գեղամա լեռնաշղթայի կենտրոնական հատվածում,Կոտայքի եւ Գեղարքունիքի մարզերի սահմանագլխին: Աժդահակը՝ Գեղամա լեռնավահանի ամենաբարձր կետն է (3,597 մ):
Գագաթին կա խառնարանային լիճ:

Գտնվում է Գավառի կենտրոնական հրապարակի հարեւանությամբ: Այստեղ տեղադրված է ռազմական միջուկային զենքի գլխավոր կոնստրուկտոր, սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս, Լենինյան եւ պետական մրցանակների դափնեկիր, ԽՍՀՄ գիտության եւ տեխնիկայի վաստակավոր գործիչ, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր, նորբայազետցի Սամվել Գրիգորի Քոչարյանցի կիսանդրին: Այնբացվել է 1987 թվականի հոկտեմբերի 3-ին: Պուրակը հիմնանորոգվել է 2020 թվականին:

Հայրապետ աղա Խաչատրյան (կոլոտ), նոր բայազետցի բարերար, իր ժամանակի մեծանուն առեւտրական, հայրենասեր: Ծնվել է 1844 թվականին: Արձանը տեղադրվել է 2015 թվականին՝ մահվան 100-րդ տարելիցի կապակցությամբ: Գտնվում է իր կառուցած դպրոցի (այժմ՝ «Հայրապետ Խաչատրյանի անվան արվեստի դպրոց») հարեւանությամբ: Նրան տվել էին «կոլոտ» անունը, քանի որ կարճահասակ էր: Նոր բայազետցիներն առանձնահատուկ սիրով են հիշում եւ փայփայում նրա անունը:

Գավառի սուրբ Կարապետ եկեղեցին կառուցվել է սրբատաշ քարերով 1848թ-ին, հին Բայազետից ներգաղթած բնակիչների և Արծրունի եղբայրների կողմից ` Բարսեղ և Մկրտիչ։ Սուրբ Կարապետ եկեղեցու կառույցը բազիլիկ ոճի է, եկեղեցին ունեցել է բազմաթիվ թանկարժեք ու անհրաժեշտ գույք, արծաթե խաչեր, բուրվառներ, կանթեղներ, աշտարակներ, սկիհներ, ժամագրքեր, տաղարաններ շուրջ 56 անուն զարդ ու անոթների ցուցակ, որոնք հափշտակվել են։ 1840 Ղևոնդ Ալիշանը ևս մանրամասնել է եկեղեցում պահվող սրբությունները` հիշելով նաև 1725-ին Գավառեցի Սիմեոն Վարդապետի հրամանով երկու առաքյալների նշխարներով նորոգված ջահերը։ Սովետական տարիներին եկեղեցին վերածվել էր հացակատիկի շտեմարանի, սակայն 2012թ-ին մեր համաքաղաքացի նվիրյալ Սամվել Սինանյանի նախաձեռնությամբ և Գավառ քաղաքի բնակիչների հովանավորությամբ վերականգնվեց։ Եկեղեցու օծումը տեղի ունեցավ 2012թ-ի նոյեմբերի 17-ին։ Սուրբ Կարապետ եկեղեցու առանձնահատկություններից ամենակարևորը որմերի մեջ ագուցված խաչքարերն են և Սուրբ Երրորդության պատկերը` Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի:

Գավառագետի վտակ Գռիձորի հովիտն իրենից ներկայացնում է մի գեղատեսիլ սառցադաշտային տրոգ 200 մ խորությամբ, 300 մ լայնությամբ և 1 կմ երկարությամբ: Տրոգի հատակի երկարությամբ ձգվող խզվածքային գոտուց բխում են բազմաթիվ հանքային աղբյուրներ: Այստեղով է անցնում դեպի Սևանա լիճը ձգվող տեկտոնական խզվածքը, որի երկարությամբ դուրս են գալիս բազմաթիվ հանքային աղբյուրներ։ Տրոգը սկսվում է 3340 մ բարձրությունից և ձգվում է մոտ 500 մ։ Այստեղ է գտնվում աշխարհի ամենասառնորակ ջուր պարունակող աղբյուրներց մեկը՝ +4˚C: Տրոգի վերջնամասում Գռիձոր գետի ջրերը 3մ բարձրությունից գահավիժելով ցած առաջացնում են ջրվեժ։

Ակնա  լճի ջրհավաք ավազանի մակերեսը զբաղեցնում է մոտավորապես 8.2կմ, որից 0.53 կմ2 զբաղեցնում է լճի հայելու մակերեսը: 1959թ.-ից վեր է ածվել լիճ-ջրամբարի: Կառուցվել է բնական լճի բազայի վրա: Լիճը հատակագծում ունի անկանոն ձվաձև տեսք` երկու փոքր խորշերով, որոնք գտնվում են լճի հարավային և արևելյան հատվածներում:

Կարմիր ցորենից պատրաստվող ավանդական հացը սննդային մեծ արժեք ունի եւ դիտարկվում է որպես բիո։ Գաթան, շաքար-լոխումը եւ փախլավան, որոնք Գավառին բնորոշ խմորեղեններ են Աղաջրի մեջ առանց համեմունքների եփած իշխան ձուկը մարզին յուրահատուկ ճաշատեսակներից մեկն է։ Քյուֆթան Գավառի ամենահայտնի ճաշատեսակն է, որը պատրաստվում է փայտի վրա ծեծած մսից, որից պատրաստում են գնդեր եւ եփում ջրում։

Հիդրոկարբոնատ-քլորիդային, նատրիում-մագնեզիումական, ցածր ջերմաստիճանի հանքային ջուր՝ Գավառ քաղաքի տարածքում։ Առաջանում է բազալտային անդեզիտներով ծածկված  պլիոցենի լճագետային նստվածքներում։ Երկրի մակերևույթ է դուրս գալիս հորատանցքերով։ Ջրաբուժական հատկություններով նման է «Հանքավան», «Լիճք» եւ «Եսենտուկի» համար 4 (ՌԴ) հանքային ջրերին։ Օգտագործվում է  ստամոքսաղիքային, միզուղիների  հիվանդությունների ևնյութափոխանակության խանգարումներիդեպքերում։

«Գեղարքունիքիերկրագիտականթանգարան»-ը գործումէ 1952 թվականից: Թանգարանումպահպանվողցուցանմուշներիթիվըհասնումէ 9000-ի: Այստեղկարելիէհանդիպելեզակիեւարժեքավորցուցանմուշների, որոնցտարիքըսկսվումէմ.թ.ա. երրորդհազարամյակիցեւհասնումմինչեւմերօրերը: Թանգարանում ամփոփվածէմերտարածաշրջանիհազարամյապատմությունը:

19-րդ դար, ձեռակերտ շինվածք: Գտնվում է Արծվաքար թաղամասի արեւմտյան եզրին: Եռանավ բազիլիկ է, խորանի աջ եւ ձախ կողմերում երկու ավանդատներով:

Հարակից տարածքում 1999 թվականին արծվաքարցի բարերար Խաչիկ Սիմոնյանի կողմից կառուցվել է նոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին:

Գեղարքունիքի մարզը հայտնի է իր Նորատուս բնակավայրով և Նորատուսի խաչքարերի անտառով։ Ավանդույթի համաձայն Նորատուս գյուղը հիմնել է Հայկ Նահապետի թոռներից Գեղամը՝ մ.թ.ա. XX֊րդ դարում,որի անունից էլ առաջացել է Գեղարքունիք, Գեղամա լեռներ անունները այնուհետ գալով Նորատուս գյուղի տարածք Գեղամ նահապետը հիմնում է ամառանոց և անվանում Նորատունս այսինքն նոր տներ կառուցած հետագայում «ն» մասնիկը սուզվել է և մնացել է ավելի բարեհունչ Նորատուս տարբերակը։ Նորատուսը շուրջ 4000 տարեկան է, իսկ գյուղի բնակիչները հետնորդներ են։ Նորատուսը միջնադարում երբեմն անվանել են գյուղաքաղաք։ Գյուղը հիմնադրվել է 1829 թ. գտնվում է ծովի մակերևույթից 1934 մ բարձրության վրա։ Նորատուս բնակատեղին հիմնադրվել է դեռևս Նոր քարի դարում։ Նորատուսը նախ և առաջ հայտնի է իր բազմաթիվ խաչքարերով` նշանավոր «խաչքարերի անտառով»։ Պահպանվել են հնավանդ կոթողներ և հուշասյուների բեկորներ, վաղ շրջանի խաչքարեր։ Խաչքարերից հնագույնը նվիրված է կամրջի կառուցմանը և թվագրված է 1211թ-ով։ 

Գտնվում է Գավառի կենտրոնական հրապարակի տարածքում: Անձնագիր-հուշապատը ներկայացնում է «Բերդիգլուխ» կոչվող վայրից գտնված Սեպագիր արձանագրությունը, որը թողել է ուրարտական թագավոր Ռուսան, Սարդուրի որդին:Արձանագրությունը ներկայացված է եռալեզու:

Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների հիշատակը հավերժացնող կոթողը տեղադրված է քաղաքի կենտրոնում, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հարևանությամբ։ Հուշարձանը բազալտե սրբատաշ քարից է,14 մետր բարձրությամբ `զարդարված մանրաքանդակներով։ Կոթողի ճարտարապետը Ռ. Իսրայելյանն է, քանդակագործներ` Ռ. Եկմալյանը և Բ. Հովհաննիսյանը։ Հուշարձանը բացվել է 1967թ. դեկտեմբերի 22-ին։Ծածկոցը իջեցրել է որդեկորույս մայր` Ա. Մխեյանը։

2023թ․-ի հունվարի 13-ին Գեղարքունիքի մարզի Գավառ համայնքի Սարուխան բնակավայրում ձեռամբ Հայ առաքելական եկեղեցու Ուկրաինայի թեմի առաջնորդ Մարկոս եպիսկոպոս Հովհաննիսյանի եւ աղոթակցությամբ Գեղարքունյաց թեմի առաջնորդական տեղապահ Տեր Պարթեւ վարդապետ Բարսեղյանի եւ թեմի հոգեւոր դասի, օծվեց եւ բացվեց նորակառույց Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։

Լճափից արեւելք պահպանվել է 9-րդ դարում կառուցված մատուռը, ինչը վկայում է, որ վայրը բնակատեղի է եղել դեռեւս վաղ միջնադարում եւ ունի ավելի հին պատմություն: 

Սարուխանը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է, որի վկայությունը 10-17-րդ դարերի «Նազեի սուրբ» գյուղատեղին եւ բնակավայրից դեպի հարավ պահպանված «Թուխ Մանուկ» մատուռն են: 

Կարմիրգյուղի կենտրոնում է գտնվում ս. Գրիգոր եկեղեցին, որին տեղացիներն անվանում են Խոնարհուկ ժամ կամ Խաչեր: Թվագրվում է 15-րդ դարին: Եկեղեցու հարավ-արեւելյան կողմում կանգնած է գեղաքանդակ խաչքար, որի ճակատին քանդակված է թեւատարած արծիվ` ճանկերում բռնած գառ: Եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում: Միանավ բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, արեւելյան կողմում՝ խորանով: Եկեղեցու մուտքը հարավից է: Եկեղեցու շրջակայքի խաչքարերն ու տապանաքարերը հիմնականում վերաբերում են Գեղարքունիքի Մելիք Փիրհամզայի գերդաստանին: Հնագույն թվականն է՝ 1502: Նախկին ընդարձակ բակ-գերեզմանատունը այժմ գրավում է մի փոքր տարածություն: Պատճառն այն է, որ գերեզմանատան հարեւան բնակիչները քանդել են գերեզմանատան մեծ մասը եւ ի հաշիվ դրա՝ ընդարձակել են իրենց տնամերձ հողամասերը: Գյուղում գտնվում է նաեւ ս. Աստվածածին եկեղեցին, որի կառուցման թվականը հայտնի չէ: Կառույցի հնագույն մասը 10-րդ դարի շինություն է: Ներկա կառույցը վերաշինվել է 17-րդ դարում: Մ. Սմբատյանցի եւ Ե. Լալայանի վկայությամբ՝ բեմի ստորին մասում եղել էմի արձանագրություն, որի վրա ընթերցվել է 1674թ: Եկեղեցին եռանավ-բազիլիկ տիպի կառույց է` արեւելյան կողմում բարձր բեմ ունեցող խորանով: Հարավից եկեղեցուն կից է զանգակատունը` երկթեւ տանիքով: 2001թ-ին սկսվեց եկեղեցու վերանորոգումը:

Իլիկավանք եկեղեցի (Իլկեվանից անապատ, Պառավի վանք) գտնվում է Լանջաղբյուր գյուղի հարավարևելյան կողմում, կիլկիլոպյան ամրոցից քիչ հեռու, «Պառավի դար» կոչված բլրի լանջին։ Խաչաձև հատակագծով գմբեթավոր փոքր շինություն է(Vll դար)։ Կանգուն է։ Արձանագրություն չունի։ Xl-Xll դդ հիշատակվում է Իլիկավանից անապատ անունով։ Պահպանված գմբեթային համակարգը, ճարտարապետական մանրամասները, շինարարական տեխնիկան բնորոշ են վաղ միջնադարյան նմանատիպ հուշարձաններին։ Խաչաթևերի պատերը ուշ միջնադարի վերաշարվածք են։ Իլիկավանքի մասին կա մի ավանդույթ։ Մի պառավ կին, ով դժվարանում էր այցելել հարևան գյուղերի վանքեր աղոթելու, որոշում է իրենց գյուղում սեփական ուժերով վանք կառուցել, նա ամեն օր իլիկով թել է մանում գործում տարբեր գործվածքներ, վաճառում և վաստակած գումարով կառուցում է վանք, որը անվանում են Իլիկավանք կամ Պառավավանք։

Հայրավանք Հայրավանք Հովանավանք(Այրիվանք) գտնվում է Այրիվանք գյուղի մոտ՝ ճամփեզրին։ Լենկթեմուրը, երբ արշավում է Հայաստանի վրա հասնում է նաև Այրիվանք։ Վանքի վանահայրը Հովհան անունով, իրեն նետում է ջուրը, սակայն Աստծո զորությամբ չի սուզվում, այլ քայլում է ջրի վրայով։ Լենկթեմուրը, տեսնելով այդ հրաշքը հետ է կանչում վանահորը և ասում, որ վանահայրն ինչ ուզի կտա։ Վանահայրն էլ ասում է,որ իրեն վանքով մեկ ժողովուրդ տա։ Լենկթեմուրը համաձայնվում է։ Վանքի դուռը բացում են, և ժողովուրդը սկսվում է լցվել։ Ինչքան մարդ կա լցվում են ներս, էլ մարդ չի մնում։ Լենկթեմուրը զարմանում է ու զայրացած ներս է մտնում տեսնում է, որ վանահայրը ծնկաչոք աղոթում է, իսկ ժողովուրդն էլ դառնում են աղավնիներ և թռնում հեռանում են։ Այդ օրվանից վանքը կոչվում է Հովանավանք կամ Մարդ Աղավնյաց վանք։

Ծովազարդ գյուղում եւ շրջակայքում պահպանվել են դամբարաններ (Ք.ա. 2-1-ին հզմ.), եկեղեցի (4-18 դդ.), միջնադարյան բազում խաչքարեր եւ նորակառույց երկու մատուռ Ս. Գրիգոր Նարեկացու անվամբ:Ծովազարդում, հենց ճամփեզրին է գտնվում «Խաչ եւ Սուր» հուշահամալիրը, որը բացումը տեղի ունեցավ 1993 թ-ին: Հուշահամալիրը նվիրված է Հայրենական մեծ պատերազմի եւ Արցախյան հերոսամարտի զոհերի հիշատակին:

Նորատուս Գյուղից 2կմ արևելք լճի ափամերձ հարթության վրա վեր է խոյանում 200 մ հարաբերական բարձրությամբ խարամային հրաբխային կոն, որը ժայթքել է հոլոցենում: Նրա արևելյան լանջերում կան 2 ընդարձակ քարայրներ, որոնք եղել են նախնադարյան մարդու կացարաններ: Իսկ կոնի գագաթային մասում պահպանվել են կիկլոպյան ամրոցի մնացորդներ: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ Հերի բնակատեղին գործել է առանց ընդհատումների մինչև կիկլոպյան կառույցների երևան գալը, որից հետո քարայրը ծառայել է որպես պաշտամունքի վայր:

Կարմիրգյուղի՝ 13-րդ դարում հայկական բնակավայր լինելու փաստը հաստատում են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գեւորգ եկեղեցին եւ նրա մոտ եղած 13-17-րդ դարերի բազմաթիվ խաչքարերը: Շրջակայքում հայտնաբերվել են Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Ծաղկավան» կիկլոպյան ամրոցի ավերակները: Բնակավայրում պահպանվել են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գրիգոր եւ 1674 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները, 11-13-րդ դարերի «Վարվառա» եւ 19-20-րդ դարերի «Թուխ մանուկ» մատուռները: Կարմիրգյուղից 1 կմ դեպի հարավ- արեւելք հայտնաբերվել են «Կոչի տակ»՝ Ք. ա. 2-1-ին հզարամյակների դամբարանադաշտը եւ բնակատեղին: