Խալդի հյուրանոց
ք․ Գավառ, Կենտրոնակն հրապարակ
հեռ․ 043 380864

Մարդոյանների Հյուրատուն
ք․ Գավառ, Սայաթ-Նովա փ․ տ․ 3
հեռ․ 098 510242

ALMAV Hostel
ք․ Գավառ, Զորավար Անդրանիկի 1-ին փ.
հեռ․ 077 11 80 60

Օազիս հյուրանոց և ռեստորան
Սևան Մարտունի մայրուղու M10 28 հատված
Հեռ. 093 353508

Ծաղկավանք Միջհամայնքային Մանկապատանեկան կենտրոն
Կարմիրգյուղ, Զ. Շհոյան 240
հեռ․ 041700703 , 098287600 

Վերադարձ հյուրանոց և ռեստորան
գ․ Նորատուս 23
Հեռ. 093 929719

Լողափնյա տնակ Ծովազարդում
գ․ Ծովազարդ
Հեռ․ 04326545

«Մորենի» հյուրատուն
Գավառ, Ծաղկաշեն, 3-րդ փողոց 29 տուն
Հեռ․ 098322000

«Գեղամա» պանսիոնատ
Հայրավանք վարչական շրջան, Մարգարիտ փողոց
Հեռ․ 093757273

Ծովազարդ Սոճիներ Tsovazardi Sochiner/Camping
Սևան-Մարտունի Մ10 մայրուղի
Հեռ․  093101715 

Արևիկ հյուրատուն
Արծվաքար, Գ․ Միքայելյան փ․
Հեռ․ 093001333

Գավառի հյուրատուն 
Գավառ քաղաք, Իսահակյան փ․
Հեռ․ 093724455

ԳԱՎԱՌ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արևելյան լանջին՝ Գավառագետի ստորին հոսանքի ավազանում, Երևանից 98 կմ դեպի հյուսիս-արևելք: 1995 թվականից հանդիսանում է Գեղարքունիքի մարզի մարզկենտրոնը:Քաղաքը բնակատեղի է եղել Ք.ա. 8-րդ դարում։ Այն հիմնադրել է Ուրարտուի թագավոր Ռուսա 1-ինը, որի ապացույցը Գավառի «Բերդի գլուխ» կոչվող դամբարանադաշտից գտնված Ք.ա. 732թ. սեպագիր արձանագրությունն է: 1830 թվականին հայերի ներգաղթը Բայազետից դեպի Սևանի ավազան կազմակերպում և առաջնորդում են Արծրունի եղբայրները և հիմնադրում Նոր Բայազետ քաղաքն իր գյուղերով: 

ԾՈՎԱԶԱՐԴ

Գտնվում է Սևանա լճի հարավ-արևմտյան ափից մոտ 2 կմ հեռավորության վրա՝ մարզկենտրոնից 20 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք,Սևան-Գավառ ավտոճանապարհի վրա: Բնակավայրը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1920 մ բարձրության վրա: Բնակավայրում և շրջակայքում պահպանվել են դամբարաններ (մ. թ. ա. 2-1-ին հազարամյակ), կիկլոպյան ամրոց, վերակառուցված եկեղեցի (17-18-րդ դդ.), 12-15-րդ դդ. արձանագրություններով խաչքարեր և գերեզմանոց:Խաչ և սուր հուշահամալիր․ Նվիրված է 2-րդ աշխարհամարտի և Արցախյան առաջին  ազատամարտի զոհերի հիշատակներին։ Ծովազարդում գտնվում է Սբ. Գրիգոր Նարեկացի անվամբ  երկու մատուռ: Գյուղում պահպանվում է նաև մեկ ավետարան՝ «Վարդերի տան Կարմիր կող»անունով, որը Ծովազարդ է բերվել Մելիքենց տոհմի միջոցով՝ ՄշոԲուլանուխ գյուղից, 1910 թ․-ին: Տպագրվել է  1686 թ. մայիսին, Վենետիկում:

ԼՃԱՓ

Գտնվում է Գեղամա լեռների հարավային լանջին՝ Սևանա լճի հյուսիս-արևմտյան ափին, Սևան-Գավառ ավտոմայրուղու վրա, Գավառ քաղաքից 17 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք: Լճափից արևելք պահպանվել է 9-րդ դարում կառուցված մատուռ,ինչը վկայում է, որ այս վայրը բնակատեղի է եղել դեռևս վաղ միջնադարում և ունի ավելի հին պատմություն: Սևան-Գավառ խճուղուց աջ գտնվող երեք բլուրների վրա պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների կիկլոպյան ամրոցի, ինչպես նաև միջնադարյան ամրոցի համալիրների մնացորդներ: Բնակավայրի շրջակայքում պահպանվել է 16-18-րդ դարերի «Խաչեր» գերզմանոցը: Լճափում կան Արցախյան առաջին ազատամարտի և 2-րդ աշխարհամարտի զոհվածների հիշատակին նվիրված հուշարձաններ:

ԲԵՐԴԿՈՒՆՔ

Գտնվում է Սևանա լճի հյուսիս-արևմտյան ափին՝ Գավառ քաղաքից 14 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք: Բերդկունքը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է: Այստեղ պահպանվել են 11-12-րդ դարերում կառուցված եկեղեցին, շուրջը՝ 12-20-րդ դարերի խաչքարերով գերեզմանոցը, 16-17-րդ դարերի տապանաքարերը: Բերդկունքից հյուսիս-արևելք հայտնաբերվել է բրոնզե դարի՝ Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակներին կառուցված «Սպիտակ բերդ» ամրոցը: Տեղացիներն այն անվանել են իշխանական բերդ՝  ի պատիվ Բագրատունիների Աշոտ Երկաթ թագավորի:

ՀԱՅՐԱՎԱՆՔ

Գտնվում է Սևանա լճի արևմտյան ափին՝ Գավառ քաղաքից 12 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք: Հայրավանքը Հայաստանի հին բնակավայրերից է։ Ապացույցը 9-13-րդ դարերին կառուցված Հայրավանք վանական համալիրն է: Բնակավայրից 1 կմ դեպի արեւմուտք պահպանվել է 1274 թ. «Աղջիկ տղի քար» խաչքարը: Առափնյա բլրի վրա հայտնաբերվել են բրոնզեդարյա կիկլոպյան ամրոցի ավերակներ, երկաթի դարի դամբարանադաշտ:  Բնակավայրում կան նաև 9-16-րդ դարերի խաչքարեր, 16-րդ դարի մատուռ, հուշակոթող՝ նվիրված 2-րդ աշխարհամարտի զոհերի հիշատակին:

ՆՈՐԱՏՈՒՍ

Գտնվում է Գավառագետի ստորին հոսանքի աջ ափի հարթավայրային մասում՝ Սևանա լճի հյուսիս-արևելյան ափամերձ մասում, Սևան-Մարտունի ավտոմայրուղու ձախ կողմում, Գավառ քաղաքից 5 կմ դեպի հյուսիս-արևելք: Նորատուսը Մեծ Հայքի Գեղարքունի գավառի հայկական հնագույն բնակավայրերից մեկն է: Նորատուսից 2 կմ դեպի արևմուտք պահպանվել են  7-17-րդ դարերի «Յոթ աղբյուր» գյուղատեղին իր գերեզմանոցով, 13-14-րդ դարերի եկեղեցին, Ք.ա.   1-ին հազարամյակի կիկլոպյան ամրոցի մնացորդներ: Նորատուսի կենտրոնում պահպանվել է 9-րդ դարում Սահակ իշխանի կողմից կառուցված Սուրբ Աստվածածին, իսկ դեպի հարավ՝ 9-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցիները: Նորատուսից 2 կմ դեպի արևելք հայտնաբերվել է Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Հերի դար» ամրոցը, գտնվել է 13-17-րդ դարերի «Աղե լիճ» վանքը(Շոռ գոլի վանք): Նորատուսի հարավային մասում պահպանվել է 9-17-րդ դարերի մեծ գերեզմանոցը, որտեղ կան հին կոթողներ, հուշասյուներ, 9-18-րդ դարերի մի քանի տասնյակ գեղաքանդակ խաչքարեր:  

ԿԱՐՄԻՐԳՅՈՒՂ

Գտնվում է Գավառագետի Գեղարքունիք վտակի երկու կողմերում՝ գետի ստորին հոսանքի հարթավայրում՝ շրջապատված,տեղացիների լեզվով, «Հորթերի դոշ» և «Դարի գլուխ» լեռների լանջերով, Սևանա լճից 6 կմ դեպի արևմուտք, Գավառ քաղաքից 2 կմ դեպի հարավ-արևելք: Կարմիրգյուղի՝ 13-րդ դարում հայկական բնակավայր լինելու փաստը հաստատում են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գևորգ եկեղեցին և դրա մոտ եղած՝ 13-17-րդ դարերի բազմաթիվ խաչքարերը: Շրջակայքում հայտնաբերվել են Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Ծաղկավանք» կիկլոպյան ամրոցի ավերակները: Բնակավայրում պահպանվել են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գրիգոր և 1674 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները, 11-13-րդ դարերի «Վարվառա» և  19-20-րդ դարերի «Թուխ մանուկ» մատուռները: Կարմիրգյուղից 1 կմ դեպի հարավ-արևելք հայտնաբերվել են «Կոչի տակ»՝ Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների դամբարանադաշտը և բնակատեղին: 

ԳԱՆՁԱԿ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արևելյան լանջին՝ Գավառագետի ձախ ափին, Աժդահակ լեռան ստորոտում, Գավառ քաղաքից 3 կմ դեպի հարավ-արևմուտք: Գանձակը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է, որի վկայությունը 4-5-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Աստվածածին միանավ եկեղեցին է: Գանձակում պահպանվել են նաև 9-10-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Գևորգ եկեղեցին, արևելյան եզրին՝ 9-20-րդ դարերի «Խաչեր» գերեզմանոցը:

ՍԱՐՈՒԽԱՆ

Գտնվում է Գեղամա լեռնաշղթայի Աժդահակ լեռնագագաթի՝ դեպի Սևանա լիճ ձգվող լեռնաճյուղի ստորոտին, Գավառագետի Կուկուձոր վտակի ափին, Գավառ քաղաքից 6 կմ դեպի հարավ: Սարուխանը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է, որի վկայությունը 10-17-րդ դարերի «Նազեի սուրբ» գյուղատեղին և «Թուխ Մանուկ» մատուռն են: Ծաղկավանքի բլուրի վրա հայտնաբերվել են Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների կիկլոպյան ամրոցը, «Կարեի քարայր» բնակատեղին, Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Բանդի դաշտ» և «Քըռքըռա» դամբարանադաշտերը, Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Թոմոյի լիճ» բնակատեղին, արամեերեն արձանագրություններով Արտաշեսյան սահմանաքար: Սարուխանում պահպանվել է 1883 թվականին կառուցված Սուրբ Գևորգ եկեղեցին: Սարուխանցի Արայիկ Ավետիսյանի ֆինանսավորմամբ կառուցվել է Սուրբ Աստվածածին՝ սրբատաշ, տուֆակերտ, քանդակազարդ, քարե կամարներով, քառանավ, գմբեթավոր եկեղեցին: Այն օծվել է 2023 թվականի հունվարի 13-ին:

ԼԱՆՋԱՂԲՅՈՒՐ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արևելյան լանջին, Սևանա լճի արևմտյան ափին, Գավառ քաղաքից 10 կմ դեպի հարավ: Լանջաղբյուրը Հայաստանի հնագույն բնակավայրերից է, որի վկայությունը գյուղից 1 կմ դեպի հյուսիս՝ «Պառավի դար» հանդամասում, բլրի լանջին 9-10-րդ դարերում կառուցված «Իլիկավանք» կամ «Պառավի վանք» եկեղեցին է: Պահպանված են 17-18-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Հակոբ եկեղեցին, Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների դամբարանադաշտը, Ք. ա. 1-ին հազարամյակի կիկլոպյան ամրոցը, Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որի պատերի մեջ ագուցված են Հովհաննես վարպետի՝ 1542 և 1551 թվականներին կերտած խաչքարերը: Հայտնաբերվել են նաև գյուղատեղի, խաչարձան, խաչքարերով գերեզմանոց: 1905 թվականին Լանջաղբյուրում կառուցվել է նոր եկեղեցի:

ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻՔ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արևելյան լանջին՝ Գավառագետի երկու ափերին, Գավառ քաղաքից 12 կմ դեպի հարավ-արևելք: Գեղարքունիքի և նրա շրջակայքի պեղումներից բնակավայրի արևմտյան կողմում հայտնաբերվել են Ք. ա. 1-ին հազարամյակի կիկլոպյան ամրոցի, Ք. ա. 2-րդ հազարամյակի «Ձոր ավերակներ» բնակատեղիի մնացորդները: Պահպանվել է 7-րդ դարում կառուցված և 17-րդ դարում վերակառուցված Սուրբ Հակոբ եկեղեցին, գերեզմանոցում պահպանվել են 16-րդ դարերի թվագրությամբ խաչքարեր: Գեղարքունիքում են գտնվում 15-16-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Գևորգ, 13-14-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Ստեփանոս մատուռները:

ԾԱՂԿԱՇԵՆ

Գտնվում է Գեղամա լեռների արևելյան փեշերին՝ Գելոյի ձոր գետի ափին, Գավառ քաղաքից 5 կմ դեպի հարավ-արևմուտք: Ծաղկաշենն ունի հին պատմություն, որի վկայությունը բնակավայրի արևմտյան մասում պահպանված՝ 9-10-րդ դարերում կառուցված Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին և 9-16-րդ դարերի խաչքարերով գերեզմանոցն են: Ծաղկաշենից 3 կմ դեպի հարավ-արևմուտք գտնվում են 13-17-րդ դարերի «Ուխտավեր» գյուղատեղին և 13-14-րդ դարերի համանուն մատուռը: Պահպանվել են նաև «Թուխ Մանուկ» և «Համբոյի ճգնավոր» սրբատեղիները:

Սուրբ Աստվածածին

Նոր Բայազետի եկեղեցին, որը գտնվում է Գավառի կենտրոնում` Սուրբ Աստվածածինն է, որը կառուցվել է 1902-1905 թթ. թեմի առաջնորդ Խորեն Սինանյանի և ճարտարապետ Վասիլի Միրզոյանի նախաձեռնությամբ։ Այն կառուցվել է Գավառի մեծահարուստների միջոցով, որոնց մեջ հատկապես կարևոր է Հայրապետ Աղայի (Կոլոտ Հայրապետի) դերը։ Ամեն օր Գավառի տարածաշրջանի մի գյուղ իր բանվորներով աշխատում է եկեղեցու շինարարության վրա մինչև շինարարությունը ավարտվում է։ Շինարարությունը ավարտվում է 1905թ-ին։ Սուրբ Աստվածածինը Գավառի մայր եկեղեցին է և առաջնորդարանը։ Եկեղեցին օծվել է 1905թ-ին։ Առաջին սուրբ Պատարագը մատուցել է Խրիմյան հայրիկը։ Եկեղեցին կոչվում է Սուրբ Աստվածածին Աստվածամոր անունով։ Սովետական տարիներին եկեղեցին վերածվել է պահեստի, սակայն 1970-ական թթ-ին հոգևոր կյանքը ակտիվացավ Վազգեն Վեհափառի գահակալության ժամանակ։ Եկեղեցին իր մեծությամբ զբաղեցնում է չորրորդ տեղը Հայաստանի եկեղեցիների մեջ։ 

Սուրբ Հովհաննես մատուռ 

Գավառ քաղաքից Արծվաքար տանող ճանապարհի եզրին գտնվում է Սուրբ Հովհաննես մատուռը,որը շինված է փլված ժայռաբեկորներից կազմված նեղ անցքի մեջ։ Այն գտնվում է Բանդի թաղի վերջնամասում, և համարվում է քաղաքի բնակչության ուխտավայրերից մեկը։ Մատուռը վերանորոգվել է 2000 թվականին Խաչիկ Սիմոնյանի կողմից։

Զիարաթ

«Զիարաթ» սրբատեղին գտնվում է Գավառ քաղաքից 11կմ հեռավորության վրա` դեպի հարավ-արևմուտք։ Բարձրությունը ծովի մակարդակից` 2200-2300մետր։ Տեղի հայերեն անվանումը կորսված է` դարեր առաջ հայ բնակչության բնաջնջման հետևանքով։«Զիարաթ» նշանակում է ուխտատեղի, ուխտավայր։ Այդպես է կոչվել տեղի արոտավայրերում իրենց անասուններն արածեցնող թուրքերի` կովկասյան թաթարների կողմից։

Սբ. Աստվածածին և Սբ. Գրիգոր եկեղեցիներ

Հայ ժողովուրդը անցել է մեծ և դժվարին պատմական ուղի։ Չնայած դաժան փորձություններին և ֆիզիկական բնաջնջման վտանգին նա ստեղծել և մեր օրերն է հասցրել ինքնատիպ բազմադարյան մշակույթ, որն իր արժանի տեղն է գրավում համաշխարհային մշակույթի գանձարանում։ Հայաստանն իրավմամբ համարվում է թանգարան բաց երկնքի տակ։ Միայն ՀՀ տարածքում առկա են տարբեր դարաշրջաններում կառուցված մոտ 5000 հուշարձան։ 9-11-րդ դդ ճարտարապետության զարգացման մեջ իրենց ոճական առանձնահատկություններով առանձնանում են ստեղծագործական մի քանի դպրոցներ։ Սյունիքի ճարտարապետական դպրոցի, խաչաձև հորինվածքի մի հոյակապ դրսևորում է Հացառատի Սբ․ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, որի կառուցման ժամանակը ճշտելու համար հիմնվում ենք արևելյան ճակատի հետևյալ արձանագրության վրա։ «Ես Շաղաբաթ իշխան Առնեղացիս կառուցեցի այս Սբ․ Աստվածածին եկեղեցին ի հիմանե թվ փրկչական ՊՂԸ (898 ) և ի թվ հայոց ՅԽԸ (348)»։ Սբ․ Աստվածածին եկեղեցու արևելյան ճակատին ագուցված որմնախաչը թվագրվածներից ըստ հնության 6-րդն է։ Եկեղեցու մուտքերն 2-նն են՝ արևմուտքից և հարավից։ Հարավային մուտքը բացվում է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ բազիլիկ եկեղեցու մեջ, այս եկեղեցին կառուցված է 4-րդ դարի եկեղեցու հիմքի վրա։ Եռանավ բազիլիկ եկեղեցու կառուցման մասին հիշատակություններ չեն հայտնաբերվել։ Այն վերակառուցվել է խաչաթև եկեղեցուց ավելի ուշ (1862թ)։

Սուրբ Խաչ

Սուրբ Խաչ մատուռը գտնվում է Գեղամա լեռների համանուն լեռնագագաթի վրա, 2460մ բարձրության վրա։ Կառուցվել է 15-րդ դարում։ Մատուռը վերակառուցվել է 1969 և 1998 թվականներին։ Ներկայումս այն բարեկարգ վիճակում է։ Մատուռը ուխտատեղի է Գավառի տարածաշրջանի բնակչության համար, ովքեր այստեղ են գալիս հիմնականում Խաչվերացի տոնին, ինչը մեծ շուքով է նշվում լեռան գագաթին` ուղեկցվելով մատաղի արարողությամբ, երգ ու պարով։ Մատուռ տանող ճանապարհը երկար է, մի քիչ դժվար, սակայն դա չի խանգարում ուխտագնացներին։

Աղկալա /Սպիտակ բերդ/

«Բերդկունք» («Սպիտակ բերդ») ամրոցը բազմաշերտ հուշարձան է, թվագրվում է մ․թ․ա․II–I հազ., վերակառուցվել և զարգացման բարձրակետին է հասել միջնադարում։ Այն գրեթե անմատչելի է բոլոր կողմերից, բացի Բերդակունք գյուղի արևելյան կողմից, որը ներկայումս միաձուլվել է ամրոցի ավերակների հետ: Բերդկունքի ամրոցն արևմուտքից արևելք, համարյա իր ամբողջ երկարությամբ եզերվում է ժայռապատ խրամուղիներով և հարավարևմտյան անկյունում միանում դեպի հյուսիս ձգվող մեկ այլ խրամուղու: Խրամուղիների ընդհանուր երկարությունը հասնում է 275 մետրի: Բերդկունքի ամրոցի դիրքն այնքան գերիշխող է շրջապատի նկատմամբ, որ միջնադարում կիկլոպյան ամրոցի փլատակների վրա կառուցվել է մի նոր` ամրակուռ ամրոց, որի անունով էլ մինչ օրս այն կոչվում է «Սպիտակ բերդ» («Աղկալա», «Իշխանաց բերդ»): Բերդը կառուցվել է մշակված բազալտով (կիկլոպյան շարվածքներում օգտագործվել է կոպտատաշ ու անմշակ, կարմրավուն բազալտ)՝ կրաշաղախի օգտագործմամբ: Համեմատաբար լավ են պահպանվել միջնադարյան «Սպիտակ բերդ» ամրոցի կենտրոնական մասի կառույցները, կանգուն է պարսպապատը: Միջնաբերդի հարավային աշտարակն ունի մինչև ութ մետր բարձրություն: Պահպանվել են բազմաթիվ շինությունների ավերակներ, հատկապես՝ արևելյան մասում, լճին հարող հատվածում, որտեղ պատերի բարձրությունը հասնում է մինչև 1,5 մ: Բերդկունքն ընկած էր առևտրական կարևոր ճանապարհների խաչմերուկներում, կարևորագույն կայան էր Դվին-Պարտավ տարանցիկ ճանապարհի վրա։ Բերդկունքն առևտրի և արհեստագործության կենտրոն էր և վաճառատեղի, որտեղ վաճառահանվում էին Գեղարքունիքի գավառից և շրջակայքից բերված ապրանքները։ Նշանավոր էր իր խանութներով, կրպակներով և իջևանատներով։ Բերդկունքն այն բացառիկ առևտրի կենտրոններից էր, որ չէր պատկանում այս կամ այն ֆեոդալի և ամբողջովին ենթակա էր քաղաքի ավագանուն։ Ավերվել է թաթար-մոնղոլական արշավանքներից (XIII-XIV դդ․)։

   Սբ․ Հովհաննես

Ծաղկաշենի Սբ․ Հովհաննես կամ, տեղացիների շրջանում ավելի տարածված, Սբ․ Աստվածածին եկեղեցի։ Կառուցվել է 9-10դդ.՝ կոպտատաշ քարով: Ունի խաչաձև հատակագիծ։ Կից կառուցվել է ջրաղաց, որը մինչև այժմ կիսով չափ պահպանվել է։ Եկեղեցու ուխտի օրը Վարդավառին է՝ Քրիստոսի Պայծառակերպության տոնին։ Ծաղկաշեն, գյուղ Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզում, Գեղամա լեռների արևելյան փեշերին, Գելոյիձոր գետի ափին, մարզկենտրոնից 8.6 կմ հարավ-արևմուտք։ Բնակավայրը գտնվում է ծովի մակերևույթից 2160 մ բարձրության վրա։ Նախկինում անվանվել է Վերին Գանձակ։

 Սուրբ Ստեփանոս 

«Դարի գլուխ» այսպես է կոչվում դեպի քաղաքի կենտրոնն առաջացած քարափի վրայի հարթությունը, որի եռանկյունաձև մասում եղել է նախաուրարտական բերդ-շենը: Հենց այդ հին բերդի տարածությունն է միջնադարում վեր ածվել գերեզմանատան, որտեղ կա նաև հասարակ քարերով շինված մի մատուռ` Սուրբ Ստեփանոս անունով։ Գերեզմանատունն ընդարձակվելով դուրս է եկել բերդի սահմաններից և տարածվել դեպի արևելք: Դրանք մի ժամանակ իրարից անջատված են եղել բերդի պարսպով. այն ժամանակի ընթացքում փլվել է և այժմ երկու մասերը գրեթե միացած են: Եռանկյունու արևմտյան մասում պահպանվում են հիանալի քանդակներով խաչքարեր, որոնք պատկանում են Գավառի երբեմնի տանուտերերին ու նրանց տոհմակիցներին: Այստեղ առանձնանում է Ս. Աստվածածնի մոտի խաչքարը, Գավառի առվի և եկեղեցու շինության վերաբերյալ կարևոր առձանագրությամբ, որը թվագրվում է 1374 թվականով:

   Սուրբ Գևորգ եկեղեցի

Գանձակ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցվել է 9-րդ դարում,միանավ բազիլիկ կառույց է։ Շրջակայքում կան տապանաքարեր, խաչքարեր,որոնց վրա կան տարբեր ժամանակաշրջանների փորագրություններ։ Եկեղեցու ներսում Գունդուզ իշխանի տապանաքարն է։ Ժամանակի ընթացքում կատարվել է մասնակի վերանորոգում,սակայն ներկայումս տանիքը ունի վերանորոգման կարիք։ Ըստ տեղացիների, Լենկ Թեմուրի արշավանքի ժամանակ եկեղեցու հարստությունը փրկելու համար, գյուղացիները այն թաքցրել են եկեղեցու բակում կամ հարակից տարածքներում,որպես նշան օգտագործելով խաչի ստվերը։

   Սբ․ Գևորգ 15-16 դդ․,  Սբ․ Ստեփանոս 13-14 դդ.

Գեղարքունիք գյուղում գտնվում են Սբ․ Գևորգ 15-16 դդ․,  Սբ․ Ստեփանոս 13-14 դդ. /վերականգնված՝ 20 դ․/ մատուռները, որից 1 կմ հյուսիս-արևելք հատվածում գտնվում է նաև Մ․ Թ․ Ա․ 2 հազարամյակի թվագրված  Դամբարանադաշտը՝ Գավառ – Մարտունի խճուղոց աջ, «Չոր ավերակներ» գյուղատեղիից 0,5 կմ հյուսիս՝ Սևանա լճի ափին։     

 Աժդահակ

 Աժդահակ, (Գզըլտաղ, Կզըլտաղ, Ղզլըդաղ), լեռնագագաթ Գեղամա լեռնաշղթայի կենտրոնական հատվածում. վերջինիս ամենաբարձր գագաթն է՝ 3597 մ, Հայաստանի Կոտայքի և Գեղարքունիքի մարզերի սահմանագլխին:Բացարձակ բարձրությունը 3597,3 մ է, հարաբերականը՝ մինչև 400 մ։ Գագաթին կից՝ հյուսիսարևմտյան կողմում կա խառնարան՝ լցված ջրով։ Գոյացել է վերին անթրոպոգենում՝ հրաբխային արտավիժումների և լավային արտահոսքի հետևանքով։ Կազմված է գորշավուն խարամներից, լապիլներից և հրաբխային ռումբերից։ Տարվա մեծ մասը ձնածածկ է։ Լանջերը լերկ են։ Աժդահակ անվանումը հայոց բանահյուսության մեջ հայտնի է որպես մարաց թագավորի և վիշապի անուն:

 Սամվել Քոչարյանցի պուրակ

Գտնվում է Գավառի կենտրոնական հրապարակի հարևանությամբ: Այստեղ տեղադրված է ռազմական միջուկային զենքի գլխավոր կոնստրուկտոր, սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս, Լենինյան և պետական մրցանակների դափնեկիր, ԽՍՀՄ գիտության և տեխնիկայի վաստակավոր գործիչ, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր, նորբայազետցի Սամվել Գրիգորի Քոչարյանցի կիսանդրին: Այն բացվել է 1987 թվականի հոկտեմբերի 3-ին: Պուրակը հիմնանորոգվել է 2020 թվականին:

Հայրապետ աղա Խաչատրյան

Հայրապետ աղա Խաչատրյան  (Կոլոտ Հայրապետ) - վաճառական, հասարակական գործիչ,  բարեգործ:
Ժողովրդի հիշողությունն անսահման է և դժվարությամբ է մարում: Ժողովուրդը չի մոռանում իր զավակներին, ովքեր ապրել և աշխատել են հանուն ազգի, երկրի, բարերարություն են արել, օգնել խեղճերին ու ընկածներին: Անցել են տարիները, փոխվել են ժամանակները, բայց Հայրապետ աղա Խաչատրյանն իր կերպարով ու գործերով չի ջնջվել նորբայազետցիների հիշողությունից: Փոքր ու մեծ գիտեն նրա անունը, հայրենանվեր գործերը: Եղել են ժամանակներ, որ լսելի չեն խոսել, չեն գրել նրա մասին․ չէր կարելի շատ բան ասել հարուստների մասին: Դա է նաև պատճառը, որ նրա կյանքի և գործունեության մասին շատ տեղեկություններ մեզ չեն հասել: Ժողովուրդը Հայրապետ աղային հիշում է նրա գործերով և այն ամենով, ինչ նա թողել է իր քաղաքին ու հայրենակիցներին:
Այժմ Կոլոտ Հայրապետի անունով փողոց կա Գավառ քաղաքում: Ժպիտ է շարժում «կոլոտ» բառը, սակայն այդ անունը նորբայազետցիների համար հսկայի նշանակություն ունի, մի մարդու, ով բոլոր պահերին նեցուկ է եղել իր հայրենակիցներին ու քաղաքին:
Հայրապետ աղան ապրել է 19-րդ դարի վերջերին և 20-րդ դարի սկզբներին: Գործունորեն մասնակցել է Նոր Բայազետ քաղաքի վերաշինմանը. նրա կուռացած շենքերն այսօր էլ կոչվում են՝ Կոլոտի դպրոց, Կոլոտի հիվանդանոց, Կոլոտի ջրմուղ.... Բազմաթիվ են բարեգործական նախաձեռնությունները:
Հայրապետ աղա Խաչատրյանը եղել է Նոր Բայազետի խոշոր վաճառական և հասարակական գործիչ: Չի վիրավորվել իր   «կոլոտ» մականունից. ինչ արած, իրոք, կարճահասակ էր: Նման հասակը իր հայրենակիցներից ոչ մեկի ժպիտը չի շարժել, քանի որ նրանք այդ մարդու նկատմամբ ունեցել են խոր հարգանք ու պատկառանք:
Մահացել է 1914 թվականին, Նոր Բայազետում:
Հայրապետ աղայի կյանքի ու գործունեության մասին շատ բան մեզ հասել է ժամանակակիցների հուշերից ու նրա շուրջ հյուսված ճշմարտանման անեկդոտներից:
Պատմում են, որ Բադկենց Ստեփանը զորակոչվել էր բանակ: Հայրապետ աղան մոտենում է երիտասարդին և մնաս բարևի խոսքեր ասում, նրան հանձնում է մի կապ ծխախոտ՝ ասելով . «Վերցրու՛, պետք կգա, ես գիտեմ, որ դու ծխում ես»,- և ավելացնում. «Աղան քեզնից շատ շնորհակալ է, որ նրա առաջ երբեք չես ծխել»:
Ուշ երեկոյան Հայրապետ աղան ծուռ ու մուռ փողոցներով գործատեղից տուն է վերադառնում: Մթության մեջ հանկարծ երկու դիմակավորված մարդ կանգնեցնում են նրան և պահանջում դրամապանակը: Հարգված այդ մարդը խոր զարմանք է ապրում իր նկատմամբ նման բռնությունից, սակայն ձայնից ճանաչում է մեկին՝ ասելով. «Սաքո՛, դու՞ ես, ա՛ռ, ա՛ռ քսակս»: Այդ ասելով՝ ծոցագրպանից հանում է դրամապանակը և դատարկում: Միջից ընկնում է միայն պղնձե մի 5 կոպեկանոց: Աղան ասում է. « Սաքո՛, ես աղա չէի լինի, եթե իմ գլխում քո խելքը լիներ, որ գիշերով քսակս լիքը տուն վերադառնայի»:
Խոշոր մի քաղաքում առևտրական հաշիվների մեջ Հայրապետ աղայից 20 կոպեկ ավել են գանձում: Տուն վերադառնալով,  տվածը և ստացածը հաշվարկ անելով՝ նա նկատում է այդ: Վաճառականի պատվախնդրությունը և ճշտապահությունը նրան ստիպում են, որ, 2 ռուբլի ծախսելով հեռագրի հեռավոր քաղաք՝ ավել տված փողը հետ ստանալու պահանջով:
Ահա այսպիսին էր մեր մեծ հայրենակիցը, բարեգործն ու հայրենասերը՝ Հայրապետ աղա Խաչատրյանը: 

 Սուրբ Կարապետ

Գավառի Սուրբ Կարապետ եկեղեցին կառուցվել է սրբատաշ քարերով 1848թ-ին, հին Բայազետից ներգաղթած բնակիչների և Արծրունի եղբայրների կողմից ` Բարսեղ և Մկրտիչ։ Սուրբ Կարապետ եկեղեցու կառույցը բազիլիկ ոճի է, եկեղեցին ունեցել է բազմաթիվ թանկարժեք ու անհրաժեշտ գույք, արծաթե խաչեր, բուրվառներ, կանթեղներ, աշտարակներ, սկիհներ, ժամագրքեր, տաղարաններ շուրջ 56 անուն զարդ ու անոթների ցուցակ, որոնք հափշտակվել են։ 1840 Ղևոնդ Ալիշանը ևս մանրամասնել է եկեղեցում պահվող սրբությունները` հիշելով նաև 1725-ին Գավառեցի Սիմեոն Վարդապետի հրամանով երկու առաքյալների նշխարներով նորոգված ջահերը։ Սովետական տարիներին եկեղեցին վերածվել էր հացակատիկի շտեմարանի, սակայն 2012թ-ին մեր համաքաղաքացի նվիրյալ Սամվել Սինանյանի նախաձեռնությամբ և Գավառ քաղաքի բնակիչների հովանավորությամբ վերականգնվեց։ Եկեղեցու օծումը տեղի ունեցավ 2012թ-ի նոյեմբերի 17-ին։ Սուրբ Կարապետ եկեղեցու առանձնահատկություններից ամենակարևորը որմերի մեջ ագուցված խաչքարերն են և Սուրբ Երրորդության պատկերը` Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի:

Գռիձորի հովիտն

Գավառագետի վտակ Գռիձորի հովիտն իրենից ներկայացնում է մի գեղատեսիլ սառցադաշտային տրոգ 200 մ խորությամբ, 300 մ լայնությամբ և 1 կմ երկարությամբ: Տրոգի հատակի երկարությամբ ձգվող խզվածքային գոտուց բխում են բազմաթիվ հանքային աղբյուրներ: Այստեղով է անցնում դեպի Սևանա լիճը ձգվող տեկտոնական խզվածքը, որի երկարությամբ դուրս են գալիս բազմաթիվ հանքային աղբյուրներ։ Տրոգը սկսվում է 3340 մ բարձրությունից և ձգվում է մոտ 500 մ։ Այստեղ է գտնվում աշխարհի ամենասառնորակ ջուր պարունակող աղբյուրներց մեկը՝ +4˚C: Տրոգի վերջնամասում Գռիձոր գետի ջրերը 3մ բարձրությունից գահավիժելով ցած առաջացնում են ջրվեժ։

Ակնա լիճը

Ակնա  լճի ջրհավաք ավազանի մակերեսը զբաղեցնում է մոտավորապես 8.2կմ, որից 0.53 կմ2 զբաղեցնում է լճի հայելու մակերեսը: 1959թ.-ից վեր է ածվել լիճ-ջրամբարի: Կառուցվել է բնական լճի բազայի վրա: Լիճը հատակագծում ունի անկանոն ձվաձև տեսք` երկու փոքր խորշերով, որոնք գտնվում են լճի հարավային և արևելյան հատվածներում:

Խոհանոց

Գավառը, իր յուրահատուկ ուտեստներով, հանդիսանում է հայկական խոհարարության հրաշալիք՝ ջերմ հյուրասիրություններով ու պատմական ավանդույթներով։ Կարմիր ցորենից պատրաստվող ավանդական հացը սննդային մեծ արժեք ունի և դիտարկվում է որպես բիո։ Գաթան, շաքար-լոխումը և փախլավան, որոնք Գավառին բնորոշ խմորեղեններ են։ Աղաջրի մեջ առանց համեմունքների եփած իշխան ձուկը՝ մարզի յուրահատուկ ճաշատեսակներից մեկն է։ Քյուֆթան Գավառի ամենահայտնի ճաշատեսակն է, որը պատրաստվում է փայտի վրա ծեծած մսից, որից պատրաստում են գնդեր և եփում ջրում։ Իսկ Գավառի երկու ավանդական հացատեսակները լավաշն ու մատնաքաշն են, որոնք յուրաքանչյուր գավառցու սեղանի ամենաանսովոր ու համեղ հավելումներն են, որոնք դարձնում են այս քաղաքը ճաշակի իսկական տաճար։

Թթուջուր

Հիդրոկարբոնատ-քլորիդային, նատրիում-մագնեզիումական, ցածր ջերմաստիճանի հանքային ջուր՝ Գավառ քաղաքի տարածքում։ Առաջանում է բազալտային անդեզիտներով ծածկված  պլիոցենի լճագետային նստվածքներում։ Երկրի մակերևույթ է դուրս գալիս հորատանցքերով։ Ջրաբուժական հատկություններով նման է «Հանքավան», «Լիճք» և «Եսենտուկի» համար 4 (ՌԴ) հանքային ջրերին։ Օգտագործվում է  ստամոքսաղիքային, միզուղիների  հիվանդությունների և նյութափոխանակության խանգարումների դեպքերում։

Գեղարքունիքի երկրագիտական թանգարան

«Գեղարքունիքի երկրագիտական թանգարան»-ը գործում է 1952 թվականից: Թանգարանում պահպանվող ցուցանմուշների թիվը հասնում է 9000-ի: Այստեղ կարելի է հանդիպել եզակի և արժեքավոր ցուցանմուշների, որոնց տարիքը սկսվում է մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակից և հասնում մինչև մեր օրեր: Այստեղ պահպանվում են հնագույն քարե աշխատանքային գործիքներ, հնագույն աղորիք և խարիսխ, Ուրարտուի արքա Ռուսա I-ի սեպագիր արձանագրությունը, ինչպես նաև Հայոց թագավոր Արտաշես I-ի սահմանասյունը՝ արամեատառ արձանագրությամբ և այլ արժեքներ։ Թանգարանում ամփոփված է մեր տարածաշրջանի հազարամյա պատմությունը:

 Արծվաքարի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի

19-րդ դար, ձեռակերտ շինվածք: Գտնվում է Արծվաքար թաղամասի արևմտյան եզրին:Եռանավ բազիլիկ է, խորանի աջ և ձախ կողմերում երկու ավանդատներով: Հարակից տարածքում 1999 թվականին արծվաքարցի բարերար Խաչիկ Սիմոնյանի կողմից, կառուցվել է նոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին:

Նորատուս

Գեղարքունիքի մարզը հայտնի է իր Նորատուս բնակավայրով և Նորատուսի խաչքարերի անտառով։ Ավանդույթի համաձայն Նորատուս գյուղը հիմնել է Հայկ Նահապետի թոռներից Գեղամը՝ մ.թ.ա. XX֊րդ դարում,որի անունից էլ առաջացել է Գեղարքունիք, Գեղամա լեռներ անունները այնուհետ գալով Նորատուս գյուղի տարածք Գեղամ նահապետը հիմնում է ամառանոց և անվանում Նորատուն, այսինքն նոր տներ կառուցած։ Հետագայում «ն» մասնիկը սուզվել է և մնացել է ավելի բարեհունչ Նորատուս տարբերակը։ Նորատուսը շուրջ 4000 տարեկան է, իսկ գյուղի բնակիչները հետնորդներ են։ Նորատուսը միջնադարում երբեմն անվանել են գյուղաքաղաք։ Գյուղը հիմնադրվել է 1829 թ. գտնվում է ծովի մակերևույթից 1934 մ բարձրության վրա։ Նորատուս բնակատեղին հիմնադրվել է դեռևս Նոր քարի դարում։ Նորատուսը նախ և առաջ հայտնի է իր բազմաթիվ խաչքարերով` նշանավոր «խաչքարերի անտառով»։ Պահպանվել են հնավանդ կոթողներ և հուշասյուների բեկորներ, վաղ շրջանի խաչքարեր։ Խաչքարերից հնագույնը նվիրված է կամրջի կառուցմանը և թվագրված է 1211թ-ով։ 

Գավառի անձնագիր – հուշապատ

Գտնվում է Գավառի կենտրոնական հրապարակի տարածքում: Անձնագիր-հուշապատը ներկայացնում է «Բերդիգլուխ» կոչվող վայրից գտնված Սեպագիր արձանագրությունը, որը թողել է ուրարտական թագավոր Ռուսան, Սարդուրի որդին:Արձանագրությունը ներկայացված է եռալեզու:

Հիշատակը հավերժացնող հուշարձան

Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների հիշատակը հավերժացնող կոթողը տեղադրված է քաղաքի կենտրոնում, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հարևանությամբ։ Հուշարձանը բազալտե սրբատաշ քարից է,14 մետր բարձրությամբ`զարդարված մանրաքանդակներով։ Կոթողի ճարտարապետը Ռ. Իսրայելյանն է, քանդակագործներ` Ռ. Եկմալյանը և Բ. Հովհաննիսյանը։ Հուշարձանը բացվել է 1967թ. դեկտեմբերի 22-ին։ Ծածկոցը իջեցրել է որդեկորույս մայր` Ա. Մխեյանը։

Անդրկովկասյան բազմագույն մողեսիկ

Անդրկովկասյան բազմագույն մողեսիկը Eremias arguta transcaucasica Հայաստանում հանդիպող սողունների հազվագյուտ տեսակ է։ Բազմագույն մողեսիկի եզակի պոպուլյացիան զբաղեսնում է շատ փոքր տարածք։ Հայաստանում այս տեսակը հայտնի է միայն Սեւանա լճի հարավ-արեւմտյան ափին՝ Նորատուզ գյուղի մոտ։ Ներկայումս  մի փոքր տարածք է մնացել նրանց ապելու համար։ Մեր վերջին դիտարկումների արդյունքում պարզվեց, որ 2010 թվականից ի վեր գունավոր մողեսների թիվը նվազել է 3 անգամ։ Ուստի Հայաստանում այս վտանգված կենդանատեսակի պաշտպանությանն ուղղված գործողություններ կազմակերպելու հրատապ անհրաժեշտություն կա։ Այս տեսակը գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում որպես անհետացող տեսակ (CR):
Հայաստանում բնակվում են լեռնային տափաստանում՝ ծովի մակարդակից մոտ 2000 մ բարձրության վրա, մինչդեռ այս տեսակին բնորոշ են ավելի ցածր վայրերը։ Սևանա լճի տարածքում E. arguta transcaucasica-ն ապրում է լեռնատափաստանի ժայռոտ հատվածներում, որտեղ հողերը ավազոտ են։ Բազմագույն մողեսը թաքնվում է կրծողների փոսերում, քարերի տակ, ինչպես նաև քարակույտերում։ 

2023թ․-ի հունվարի 13-ին Գեղարքունիքի մարզի Գավառ համայնքի Սարուխան բնակավայրում՝ Հայ առաքելական եկեղեցու Ուկրաինայի թեմի առաջնորդ Մարկոս եպիսկոպոս Հովհաննիսյանի աղոթակցությամբ, Գեղարքունյաց թեմի առաջնորդական տեղապահ Տեր Պարթև վարդապետ Բարսեղյանի և թեմի հոգևոր դասի նախաձեռնությամբ, օծվեց և բացվեց նորակառույց Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։

   Լճափից արևելք պահպանվել է 9-րդ դարում կառուցված մատուռը, ինչը վկայում է, որ վայրը բնակատեղի է եղել դեռևս վաղ միջնադարում և ունի ավելի հին պատմություն: 

Սարուխանը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է, որի վկայությունը 10-17-րդ դարերի «Նազեի սուրբ» գյուղատեղին և բնակավայրից դեպի հարավ պահպանված «Թուխ Մանուկ» մատուռն են: 

  «Շոռ Գոլ» մատուռը գտնվում է Նորատուս բնակավայրից 2 կմ հյուսիս-արեւելք՝ ծովափնյա բլրի վրա։ Այդ տարածքում եղել է աղի լիճ (աղի ջրով լցված լճակ), որի պատճառով մատուռը կոչվում է Շոռ Գոլ։ Աղը տեղացիների լեզվով կոչվում է շոռ։ Նորատուսի դամբարաններից հայտնաբերվել են բրոնզե գոտի, նետեր, ապարանջաններ, ուլունքներ, երկաթե դաշույն, խեցեղեն և այլն։

   Սրբավայրը շրջապատված է գերեզմանոցով, որտեղ կան հարյուրից ավելի ամբողջական և թերի խաչքարեր, սեղանաձև տապանաքարեր, հարթ սալիկներ, որոնք ընդգրկում են VII-XVII դդ. և այստեղ են հնագույն պաշտամունքային կենտրոնի լուռ վկաները։

    Նորատուսը համարվում է խաչքարերի անտառ:Ջուղայի 2500 խաչքարերի ոչնչացումից հետո աշխարհում խաչքարերի ամենամեծ համալիրն այսօր գտնվում է ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի Նորատուս գյուղում: Գեղարքունիքի մարզկենտրոն Գավառ քաղաքից 5կմ հյուսիս-արևելք`Գավառագետի աջ ափին տեղակայված Նորատուս գյուղի գերեզմանատանը(1.9 հա տարածք) այսօր պահպանվել են 900 խաչքարեր, որոնք թվագրվում են 10-18-րդ դարերին:Դրանցից որոշների բաձրությունը հասնում է մինչև 1,5 մետրի: Տարածքում պահպանվում են հնագույն հուշարձաններ, վաղ խաչքարերի բեկորներ:Նորատուսի դամբարաններում հայտնաբերվել են բրոնզե գոտիներ, նետեր, թևնոցներ, ուլունքներ, երկաթե դաշույններ, խեցեղեն և այլն:Ըստ ավանդազրույցի՝ մոնղոլ-թաթարների հերթական հարձակման ժամանակ հարյուրավոր խաչքարեր «զգեստավորում» են զինվորների պես։ Նկատելով այս սարսափելի տեսարանը՝ թշնամին նահանջում է: Դամբարանի տարածքում կար մի փոքր մատուռ, որի շնորհիվ, ըստ մեկ այլ ավանդության, փրկվում է մի ամբողջ գյուղ: Մոնղոլ-թաթարները պայմանավորվում են գյուղի խորհրդի հետ, որ իրենք չեն սպանի բոլոր այն մարդկանց, ովքեր կտեղավորվեն մատուռում: Քանի որ մատուռը գաղտնի ելք ուներ, բոլոր մարդկանց հաջողվեց փրկվել: Մոնղոլ-թաթարական բանակի գլխավոր հրամանատարը, մտնելով մատուռ, ապշած է մնում: Նա տեսնում է միայն աղոթող խորհուրդի պատասխանատուին: Վանքի ծառայողներից մեկը բարկացած հրամանատարին բացատրում է, որ ամբոխը, դառնալով աղավնի, դուրս թռավ և ճախրեց հեռավոր սարեր։

Գավառի Լևոն Քալանթարի անվան պետական դրամատիկական թատրոն (նախկինում՝ «Նոր Բայազետի ժողովրդական թատրոն»(1931), «Նոր Բայազետի պետական թատրոն» (1935), Կամոյի պետական թատրոն), թատրոն Գավառ քաղաքում։ Կազմակերպվել է 1931 թվականին՝ ժողովրդական թատրոնի հիման վրա, 1935-ին ստացել պետական կարգավիճակ։ Առաջին ներկայացումը տեղի է ունեցել ապրիլի 5-ին, բեմադրվել է Ռաֆֆու «Սամվել» պատմական ողբերգությունը 5 գործողությամբ։ Թատրոնը չի ունեցել հիմնական շենք և իր գործունեությունը ծավալել է տարբեր տեղերում` կուլտուրայի տանը, այդ ժամանակվա մեծահարուստ և բարերար Կոլոտ Հայրապետի կառուցած դպրոցի շենքում, հետո երաժշտական ուսումնարանում։

1959 թվականին Կամոյի պետական թատրոնը կոչվել է Լևոն Քալանթարի անունով։ Կոլեկտիվը համալրվել է նոր կադրերով։ Իր ստեղծման օրվանից թատրոնը կոչված է եղել բավարարելու աշխատավորության գեղագիտական պահանջները։ Թատրոնի ուղին հարթ չի ընթացել թե ստեղծագործական, թե կազմակերպչական առումով։ Սակայն դժվարություններն ու խոչընդոտները չեն ընկճել արվեստը լայն հասարակությանը ներկայացնող արվեստագետներին։ Վերջին բեմադրություններից են Նազիմ Հիքմեթի «Բոլորից մոռացվածը», Մարսել էմեի «Երրորդ գլուխ», Սուրեն Բաբայանի «Արևն ինչ է ասում» և այլն։ Թատերախմբի կազմում են՝ Կ. Գևորգյանը (գլխավոր ռեժիսոր), Հովհաննես Եղիկյանը (նկարիչ), ՀԽՍՀ վաստակավոր արտիստներ Ա. Ղազազյանը, Գ. Հակոբյանը, Ա. Մուրադյանը, Գ. Մեսրոպյանը, Բ. Մնեյանը, Վ. Առաքելյանը, դերասան֊դերասանուհիներ է. Հովհաննիսյանը, Հ. Գալստյանը, Գ. Գրիգորյանը, Ա. Մովսիսյանը և ուրիշներ։

Գտնվում են Գեղամա լեռների ստորոտում,Կալադիպի բերդի մոտ։Գեղամա լեռներում շատ էին վիշապաքարերը, որոնք տարբեր ժամանակներում տեղափոխվել են: Սովետական ժամանակաշրջանում նույնիսկ բերվել են Երևան: Նոր Նորքի զանգվածում կա վիշապների պուրակ: Գեղամա լեռներից բերված մի հսկա վիշապ էլ կանգնած է «Վերնիսաժի» մոտ՝ կառավարական շենքի դիմաց:Այժմ կանգուն են վիշապաքարերից երկուսը, որոնք գտնվում են Վանքի լճի ափին (Վիշապալիճ):Աժդահակ բարձրանալիս պետք է անպայման տեսնել նաև այդ վիշապաքարերն ու ժայռապատկերները:

Լճափ և Բերդկունք գյուղերի ճանապարհների բաժանարար խճուղու եզրին կանգնած է մեծ և գեղաքանդակ մի խաչքար, որը հայտնի է «Աղջիկ-տղայի քար» անունով։ Այս խաչքարի մասին պատմվում է մի ավանդազրույց, ըստ որի, այդ խաչքարի տակ թաղված են իրենց դժբախտ սիրո պատմությունն ունեցած տղան և աղջիկը։ Աղքատ ընտանիքից մի տղա սիրում է քահանայի աղջկան։ Աղջիկն էլ նրան պատասխանում է փոխադարձ սիրով, սակայն քահանան դեմ է կանգնում նրանց ամուսնությանը՝ չցանկանալով իր աղջկան տեսնել աղքատ ընտանիքում։ Միաժամանակ ջանք ու եռանդ չխնայելով՝ նա ամեն կերպ ջանում է բաժանել իր աղջկան աղքատ տղայից։ Քահանայի անհանդուրժողական վերաբերմունքն ավելի է ամրապնդում նրանց սերը։ Նրանց սրտերն իրարից բաժանելու համար քահանան պայման է դնում տղայի առաջ։ Նա ասում է, որ աղջկան կտա միայն այն դեպքում, եթե տղան մեկ օրում հնձի՝ «Թափի գլխի» իր սեփական արտը, որը չափազանց մեծ տարածք ուներ։ Չնայած այն բանին, որ պայմանը գրեթե անհնար էր իրականացնել, տղան, հանուն սիրո և իր նպատակի, համաձայնում է և առավոտ վաղ անցնում գործի։ Տղան աշխատում է առանց հանգստի և երեկոյան, երբ նրան շատ քիչ տարածք է մնում հնձելու, քահանան հնձվորի մոտ է ուղարկում մի պառավի, որը հայտնում է նրան, թե իբր քահանան, չընդունելով իր պատմությունը սպանել է աղջկան։ Տղան, հավատալով պառավին, գերանդիով ինքնասպան է լինում։ Գույժը հասնում է աղջկան։ Նա էլ բարձրանում է մի ժայռի վրա և այդ բարձունքից նետում լիճը։ Քահանան աղջկա դին հանում է լճից և սիրահարներին թաղում նույն գերեզմանում, րի վրա դնում է խաչքար։Դրա հյուսիսյին կողմում պահպանվել է արձանագրություն, որը թվագրված է 1274 թվականով։

Մատուռը հիմնադրվել է 180-200 տարի առաջ։ Հիմնադիրները եղել են երկու եղբայր` Մուրադը և Նատոն։ Նատոն ունեցել է չորս դուստր։ Նրանցից երկուսը ամուսնացել են և տեղափոխվել Հացառատ, մյուս երկուսը Գանձակ։ Մուրադն ունեցել է չորս որդի։ Նրա որդիները ապրել են հարակից փոքրիկ գյուղակներում։ Տունը սկզբնական ժամանակներում ունեցել է 11 մետր երկարություն, որտեղ ապրել են 15 և ավել անդամներ։ Այստեղ են անցկացվել գյուղի բոլոր հարսանիքները։ Հետագայում արդեն տունը կիսվել է։ Կրող պատի մյուս կողմում ստեղծվել է անասնագոմ։ Սոցիալիստական ժամանակաշրջանում, երբ արգելվել են հայկական եկեղեցիների գործունեության ծավալումը, տան այն հատվածում, որտեղ ապրել են մարդիկ, ստեղծվել է փոքրիկ անկյուն, կառավարությունից թաքուն։
Գյուղի բնակիչները այստեղ են աղոթել ու ճգնել։ Այժմ տունը սրբատեղի է դարձել և կոչվում է «Մատուռ տան մեջ» ։ Այն եզակի կառույց է, որը մնացել է դարեր շարունակ ի վեր։
Եվ նշանակալից է այն բանի համար, որ պահպանել է հայ ժողովրդի պատմության փառավոր էջերից մեկը` հավատքի զորությունը, որը շատ ու շատ ընտանիքների է օգնել ու փրկել:

Սպիտակասարը հրաբխային լեռնազանգված է։ Բարձրությամբ այն Գեղամա լեռների երկրորդ գագաթն է՝ Աժդահակից հետո։ Գագաթը գմբեթաձև է և կազմված է օբսիդիանից, պեռլիտից, լիպարիտներից, վանակատներից և նմանատիպ այլ ապարներից, ինչից էլ գալիս է լեռան անվանումը։ Սպիտակասարի բարձրությունը կազմում է 3555 մետր։

Լեռան արևմտյան լանջերից սկիզբ են առնում Գողթ և Ազատ գետերը։

Կարմիրգյուղի կենտրոնում է գտնվում Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին, որին տեղացիներն անվանում են Խոնարհուկ ժամ կամ Խաչեր: Թվագրվում է 15-րդ դարին: Եկեղեցու հարավ-արևելյան կողմում կանգնած է գեղաքանդակ խաչքար, որի ճակատին քանդակված է թևատարած արծիվ` ճանկերում բռնած գառ: Եկեղեցին գտնվում է գյուղի կենտրոնում: Միանավ բազիլիկ տիպի եկեղեցի է, արևելյան կողմում՝ խորանով: Եկեղեցու մուտքը հարավից է: Եկեղեցու շրջակայքի խաչքարերն ու տապանաքարերը հիմնականում վերաբերում են Գեղարքունիքի Մելիք Փիրհամզայի գերդաստանին: Հնագույն թվականն է՝ 1502: Նախկին ընդարձակ բակ-գերեզմանատունը այժմ գրավում է մի փոքր տարածություն: Պատճառն այն է, որ գերեզմանատան հարևան բնակիչները քանդել են գերեզմանատան մեծ մասը և ի հաշիվ դրա՝ ընդարձակել են իրենց տնամերձ հողամասերը: Գյուղում գտնվում է նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որի կառուցման թվականը հայտնի չէ: Կառույցի հնագույն մասը 10-րդ դարի շինություն է: Ներկա կառույցը վերաշինվել է 17-րդ դարում: Մ. Սմբատյանցի և Ե. Լալայանի վկայությամբ՝ բեմի ստորին մասում եղել էմի արձանագրություն, որի վրա ընթերցվել է 1674թ: Եկեղեցին եռանավ-բազիլիկ տիպի կառույց է` արևելյան կողմում բարձր բեմ ունեցող խորանով: Հարավից եկեղեցուն կից է զանգակատունը` երկթև տանիքով: 2001թ-ին սկսվեց եկեղեցու վերանորոգումը:

Իլիկավանք եկեղեցի (Իլկեվանից անապատ, Պառավի վանք) գտնվում է Լանջաղբյուր գյուղի հարավարևելյան կողմում, կիլկիլոպյան ամրոցից քիչ հեռու, «Պառավի դար» կոչված բլրի լանջին։ Խաչաձև հատակագծով գմբեթավոր փոքր շինություն է(Vll դար)։ Կանգուն է։ Արձանագրություն չունի։ Xl-Xll դդ հիշատակվում է Իլիկավանից անապատ անունով։ Պահպանված գմբեթային համակարգը, ճարտարապետական մանրամասները, շինարարական տեխնիկան բնորոշ են վաղ միջնադարյան նմանատիպ հուշարձաններին։ Խաչաթևերի պատերը ուշ միջնադարի վերաշարվածք են։ Իլիկավանքի մասին կա մի ավանդույթ։ Մի պառավ կին, ով դժվարանում էր այցելել հարևան գյուղերի վանքեր աղոթելու, որոշում է իրենց գյուղում սեփական ուժերով վանք կառուցել, նա ամեն օր իլիկով թել է մանում գործում տարբեր գործվածքներ, վաճառում և վաստակած գումարով կառուցում է վանք, որը անվանում են Իլիկավանք կամ Պառավավանք։

Հայրավանք

Հայրավանք, Հովանավանք(Այրիվանք) գտնվում է Այրիվանք գյուղի մոտ՝ ճամփեզրին։ Լենկթեմուրը, երբ արշավում է Հայաստանի վրա հասնում է նաև Այրիվանք։ Վանքի վանահայրը Հովհան անունով, իրեն նետում է ջուրը, սակայն Աստծո զորությամբ չի սուզվում, այլ քայլում է ջրի վրայով։ Լենկ Թեմուրը, տեսնելով այդ հրաշքը հետ է կանչում վանահորը և ասում, որ վանահայրն ինչ ուզի կտա։ Վանահայրն էլ ասում է,որ իրեն վանքով մեկ ժողովուրդ տա։ Լենկթեմուրը համաձայնվում է։ Վանքի դուռը բացում են, և ժողովուրդը սկսվում է լցվել։ Ինչքան մարդ կա լցվում են ներս, էլ մարդ չի մնում։ Լենկթեմուրը զարմանում է ու զայրացած ներս է մտնում տեսնում է, որ վանահայրը ծնկաչոք աղոթում է, իսկ ժողովուրդն էլ դառնում են աղավնիներ և թռնում հեռանում են։ Այդ օրվանից վանքը կոչվում է Հովանավանք կամ Մարդ Աղավնյաց վանք։

Ծովազարդ գյուղում և շրջակայքում պահպանվել են դամբարաններ (Ք.ա. 2-1-ին հզմ.), եկեղեցի (4-18 դդ.), միջնադարյան բազում խաչքարեր և նորակառույց երկու մատուռ Սբ. Գրիգոր Նարեկացու անվամբ:Ծովազարդում, հենց ճամփեզրին է գտնվում «Խաչ և Սուր» հուշահամալիրը, որի բացումը տեղի է ունեցել 1993 թ-ին: Հուշահամալիրը նվիրված է Հայրենական մեծ պատերազմի և Արցախյան հերոսամարտի զոհերի հիշատակին:

Հերի բնակատեղի կիկլոպյան ամրոց, Նորատուս գյուղից երկու կիլոմետր դեպի արևելք, Սևանա լճի (նախկին մակարդակի) ափամերձ հարթության վրա առկա է կոնաձև լանջերով, մեծ թեքության մի բարձունք։ Նրա լանջերը ծածկված են հրաբխային խարամով, որը և խիստ դժվարացնում է բարձունքի գագաթ բարձրանալը։ Նա շրջապատի հարթությունից բարձր է մոտ 120 մետր։ Տեղացիները լեռը «Հերի դար» են կոչում, որովհետև բարձունքի հարավարևելյան լանջում կան երկու բավական ընդարձակ քարայրներ, որոնք, ինչպես ցույց տվեց ուսումնասիրությունը, հավանորեն եղել են նախնադարյան մարդու կացարաններ։

Լեռան գագաթը ձագարաձև է, և բարձունքի բոլորակ եզրերով անցնում են կիկլոպյան ամրոցի պարիսպների մնացորդները՝ կրկնելով տեղի շրջաձևությունը։ Խարամային հրաբխային կոն, որը ժայթքել է հոլոցենում։ Նրա արևելյան լանջերին կան 2 մեծ քարանձավներ, որոնք եղել են նախնադարյան մարդու կացարանները։

Պարսպի ընդհանուր երկարությունը շուրջ 500 մետր է, իսկ ամրոցի բռնած մակերեսը մոտավորապես 4 հեկտար է։ Պարիսպներից ներս երևում են կացարանների ավերակները, որոնց մեջ իր լավ պահպանվածությամբ աչքի է ընկնում մի քաղանկյուն շենք, որի պատերը մնում են երկու-երեք շարք քարի բարձրությամբ։ Պատերի լայնությունը 2,5 մետր է, շինության 4 անյուններում դրված են խոշոր քարեր։ Այս շենքն ունի երկու բաժանմունք՝ երկու սենյակի ձևով։

Ամրոցի պարիսպների կառուցման տեխնիկան նման է մյուս ամրոցների պարիսպների կառուցման տեխնիկային։ Ամրոցն ունեցել է յոթ աշտարակ, որոնց հետքերը երևում են պարիսպների վրա։ Աշտարակներից երկուսը գտնվում են ամրոցի մուտքի աջ և ձախ կողմերում, երկուսը՝ ամրոցի հյուսիսարևելյան պարսպամասում, իսկ երեքը՝ հավասար հեռավորության վրա, մեկը մյուսից՝ 40-45 մետր, ուղղված հարավ-արևմուտք։ Աշտարակներն ունեն 6X6 մետր հարթակներ։

Ամրոցի մուտքը եղել է նրա հյուսիսարևելյան կողմից, այդ մասի լանջը համեմատաբար ավելի քիչ թեքություն ունի։ Մուտքից ճանապարհը դուրս է գալիս և իջնում դեպի ներքևի հարթության վրա եղած բնակատեղին, այնուհետև աստիճանաբար թեքվում դեպի հյուսիս։ Բնակավայրից արևելք փռված է դամբարանադաշտը։

Հերի դարի ամրոցը, հավանորեն, Վելիքուխի երկրի պաշտպանության գործում հատուկ տեղ է գրավել։ Կանգնած լինելով բարձր սարի վրա՝ այս ամրոցը մեծ տեսադաշտ է ունեցել։ Այնտեղից պարզ երևում են Գավառագետի հովտի ու նրա շրջապատի համարյա բոլոր կիկլոպյան ամրոցները՝ լճափի ամրոցները հյուսիսում, Կարմիր գյուղի Ձմեռանոցի ամրոցը՝ հարավում, Աղի բերդ ամրոցը՝ արևմուտքում և Սևանա լճի ամբողջ հայելին։

   Կարմիրգյուղի՝ 13-րդ դարում հայկական բնակավայր լինելու փաստը հաստատում են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գևորգ եկեղեցին և նրա մոտ եղած 13-17-րդ դարերի բազմաթիվ խաչքարերը: Շրջակայքում հայտնաբերվել են Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների «Ծաղկավան» կիկլոպյան ամրոցի ավերակները: Բնակավայրում պահպանվել են 13-րդ դարում կառուցված Սուրբ Գրիգոր և 1674 թվականին կառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցիները, 11-13-րդ դարերի «Վարվառա» և 19-20-րդ դարերի «Թուխ մանուկ» մատուռները: Կարմիրգյուղից 1 կմ դեպի հարավ-արևելք հայտնաբերվել են «Կոչի տակ»՝ Ք. ա. 2-1-ին հազարամյակների դամբարանադաշտը և բնակատեղին:

Կառուցվել է 15-րդ դարում։ Գտնվում է Հացառատ թաղամասի հյուսիս-արևելքում, գերեզմանոց տանող ճանապարհին։ Հարակից ասֆալտապատ տարածքի ընդերքում,ամբողջությամբ պատմական խաչքարեր են։ 

Կառուցվել է 9-18-րդ դարերում։ Գտնվում է Հացառատի կենտրոնում։ Վերականգնվել է 19-րդ դարում։ Հին դարերում,մատուռին կից տարածքը եղել է գերեզմանոց:

Գտնվում է Հացառատ թաղամասի Ջրմուղի բակում։ Վերականգնվել է 2002 թվականին Եդոյան գերդաստանի կողմից։