Գավառ խոշորացված համայնք / Գեղարքունիք

Ընդհանուր նկարագիր

ՀՀ  Ազգային  ժողովի կողմից 2021 թվականի սեպտեմբերի  24-ին ընդունված «ՀՀ վարչատարածքային բաժանման մասին ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն (ՀՕ 328-Ն)՝ համայնքների միավորման արդյունքում ձևավորվել է Գավառ  բազմաբնակավայր համայնքը:       

Այսպիսով, ներկայումu  Գավառ  համայնքի կազմում ընդգրկված բնակավայրերն են Գավառ քաղաքը  և  Բերդկունք, Գանձակ, Գեղարքունիք, Լանջաղբյուր, Լճափ, Ծաղկաշեն, Ծովազարդ, Կարմիրգյուղ,  Հայրավանք, Նորատուս, Սարուխան գյուղերը: Համայնքի կենտրոնը Գավառ քաղաքն է: Հեռավորությունը  մայրաքաղաք  Երևանից 98 կմ է: Համայնքի վարչական տարածքը կազմում  է  25228.08 հա։ Համայնքի տնային տնտեսությունների  թիվը 15476 է, առկա  բնակչության թիվը կազմում է   61904 մարդ, որից  տղամարդ`  31867 (51,5%),  կին` 30037 (48,5%): Համայնքը գտնվում է Սևանա լճի ավազանի արևմտյան մասում, Գեղամա լեռնաշղթայի արևելյան լանջերին` 7-8 բալանոց սեյսմիկ գոտում: Գտնվում է ծովի մակարդակից 1925-2160 մետր բարձրության վրա, ամենաբարձր լեռնագագաթը Աժդահակն է` 3598մ բարձրությամբ: Համայնքը սահմանակից  է  Կոտայքի  մարզին, Մարտունի  և Սևան  համայնքներին։

Կլիմայական պայմանների տեսանկյունից տարածքը բաժանվում է բարեխառն, երկարատև տաք ամառներ և ցուրտ ձմեռներ ունեցող գոտիների, որոնք համապատասխանաբար բնորոշ են լեռնատափաստանային և լեռնամարգագետնային գոտիներին, ձմռանը ցրտաշունչ է, ամռանը` զով: Մթնոլորտային տեղումների տարեկան միջին քանակը 450 մմ է: Արևային օրերի քանակը տարեկան կազմում է մոտ 320 օր: Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին  -3.90 C է,  իսկ հուլիսին՝  +18.70 C:

Տնտեսության հիմնական ճյուղը  գյուղատնտեսությունն է։ Աշխարհագրական և բնակլիմայական դիրքից ելնելով՝ համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ և անասնապահությամբ: Գյուղացիական տնտեսությունները հիմնականում մշակում են ցորեն, գարի, կարտոֆիլ, կաղամբ, կորնգան և  առվույտ: Անասնապահությամբ զբաղվողներն արտադրում են կաթ և  միս։ Վերջին տարիներին  զարգանում  է  մեղվապահությունը:

Գավառ քաղաքում 2014 թվականից իր գործունեությունն է սկսել «Սևան» հանքային ջրերի գործարանը։ Համայնքում գործում են արիշտայի, կիսաֆաբրիկատների, հացի, թխվածքի,  օրգանական պարարտանյութերի,  կոշիկի, տրիկոտաժի արտադրամասեր, կաթի մթերման կետեր: Արտադրված արտադրանքի սպառման հիմնական շուկան Հայաստանի Հանրապետությունն է, արտադրանքի որոշ մասը նաև արտահանվում է։

Համայնքը հարուստ է պատմշակութային կոթողներով, որոնք  նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում  զբոսաշրջության զարգացման համար։ Դրանցից են Խալդ աստծո քաղաք-տաճարը, որը տեղացիներին հայտնի է «Բերդի գլուխ» անվանումով, hենց այդ հին բերդի տարածությունն է միջնադարում վեր ածվել գերեզմանատան, ուր կա նաև հասարակ քարերով շինված մի մատուռ` Սուրբ Ստեփանոս անունով։ Գավառ քաղաքի կենտրոնում  գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Այն կառուցվել է Գավառի մեծահարուստների միջոցներով, որոնց մեջ հատկապես մեծ է եղել Հայրապետ աղայի դերը։ Սուրբ Աստվածածինը, որը Գեղարքունիքի մարզի մայր եկեղեցին եւ առաջնորդարանն է, օծվել է 1905 թվականին։ Առաջին պատարագը մատուցել է Խրիմյան Հայրիկը: Եկեղեցուց ոչ հեռու գնտվում է 1848 թ-ին կառուցված Սբ. Կարապետ բազիլիկ եկեղեցին: Եկեղեցին խորհրդային տարիներին վերածվել էր պահեստի, իսկ այնուհետեւ անուշադրության էր մատնվել: 2012 թ-ին վերանորոգվեց եւ վերաբացվեց որպես գործող եկեղեցի: 1952թ. Գավառում բացվել է Գավառագիտական թանգարանը, ուր պահվում են տարածաշրջանում հայտնաբերված բազմաթիվ հնագիտական նյութեր: Քաղաքից Արծվաքար տանող ճանապարհի եզրին գտնվում է Սուրբ Հովհաննես մատուռը, որը շինված է փլված ժայռաբեկորներից կազմված նեղ անցքի մեջ: Արծվաքարի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի: 19-րդ դար, ձեռակերտ շինվածք: Գտնվում է Արծվաքար թաղամասի արեւմտյան եզրին: Հացառատ թաղամասում պահպանվել են իրար կից Ս. Աստվածածին եւ Ս. Գրիգոր եկեղեցիները` շրջապատված պարսպով: Ս. Աստվածածին եկեղեցու կառուցման ճշգրիտ ժամանակը հայտնի չէ: Թեեւ, եկեղեցու արեւելյան ճակատի վրա պահպանված շինարարական արձանագրության համաձայն, եկեղեցին կառուցել է Շաղաբաթ իշխան Առնեղացին 898 թ., սակայն իր ճարտարապետական տիպով եւ հարդարանքի տարրերով Ս. Աստվածածին եկեղեցին վերագրվում է VII դ.: Ենթադրվում է, որ 898 թ. կարող է նորոգման տարեթիվը լինել: «Զիարաթ» սրբատեղին գտնվում է Գավառքաղաքից 11 կմ հեռավորության վրա՝ դեպի հարավ-արեւմուտք: Բարձրությունը ծովի մակարդակից՝ 2200-2300 մետր: Տեղի հայերեն անվանումը կորսված է՝ դարեր առաջ հայբնակչության բնաջնջման հետեւանքով։ Ս. Գրիգոր եկեղեցին կից է Ս. Աստվածածին եկեղեցուն` հարավային կողմից: Կառուցվել է XIX դ., ավելի հին եկեղեցու հիմքի վրա: Պահպանվել են հին եկեղեցու պատերի մնացորդները: Եկեղեցիների շուրջը ընդարձակ գերեզմանատուն է` բազմաթիվ թվագիր խաչքարերով եւ տապանաքարերով: Նորատուս գյուղի կենտրոնում գտնվում է ս. Աստվածածին եկեղեցին` կառուցված 9-րդ դարի վերջին` Գեղարքունիի Սահակ իշխանի կողմից: Գյուղի հարավային եզրին է գտնվում ս. Գրիգոր Լուսավորիչ կամ Դափուց վանքը: Այն այժմ կենտրոնագմբեթ փոքր եկեղեցի է, որին արտաքուստ հյուսիսում եւ հարավում, ավելացվել են երկու խորաններ: Գյուղից դեպի արևելք, գտնվում է Շոռ գոլի վանքը: Ասում են հնում այդ տարածքում եղել է մի շոռ գոլ (աղի ջրով լցված լճակ), որի պատճառով վանքը կոչվում է Շոռ գոլի վանք: Նորատուսի մեծ  պատմական գերեզմանոցը համանուն հուշարձանների խմբում յուրահատուկ տեղ ունի: Գերեզմանոցի պատմական կարևորություն ունեցող խաչքարերի թիվը անցնում է 900-ից: Կարմիրգյուղի կենտրոնում է գտնվում ս. Գրիգոր եկեղեցին, որին տեղացիներն անվանում են Խոնարհուկ ժամ կամ Խաչեր: Թվագրվում է 15-րդ դարին: Գյուղում գտնվում է նաեւ ս. Աստվածածին եկեղեցին, որի կառուցման թվականը հայտնի չէ: Կառույցի հնագույն մասը 10-րդ դարի շինություն է: Ներկա կառույցը վերաշինվել է 17-րդ դարում: Իլիկավանք եկեղեցի (Իլկեվանից անապատ, Պառավի վանք). Գտնվում է Լանջաղբյուր գյուղի հարավարեւելյան կողմում, կիկլոպյան ամրոցից քիչ հեռու, «Պառավի դար» կոչված բլրի լանջին: Խաչաձեւ հատակագծով գմբեթավոր փոքր շինություն է (VII դ.): Կանգուն է: Արձանագրություն չունի: XI-XII դդ. հիշատակվում է Իլկեվանից անապատ անունով: Ծովազարդ գյուղում եւ շրջակայքում պահպանվել են դամբարաններ (Ք.ա. 2-1-ին հզմ.), եկեղեցի (4-18 դդ.), միջնադարյան բազում խաչքարեր եւ նորակառույց երկու մատուռ Ս. Գրիգոր Նարեկացու անվամբ: Ծովազարդում, հենց ճամփեզրին է գտնվում «Խաչ եւ Սուր» հուշահամալիրը, որը բացումը տեղի ունեցավ 1993 թ-ին: Հուշահամալիրը նվիրված է Հայրենական մեծ պատերազմի եւ Արցախյան հերոսամարտի զոհերի հիշատակին: Բերդկունք քաղաքի ավերակներից մինչեւ այժմ պահպանվում է կիկլոպյան տիպի (բրոնզի դար) ամրոցը, որը անվանվել է Աղկալա /Սպիտակ բերդ/, տեղացիները անվանում են իշխանանց ամրոց, ի պատիվ Աշոտ Երկաթի: Ծաղկաշենի Սբ․ Հովհաննես կամ, տեղացիների շրջանում ավելի տարածված, Սբ․ Աստվածածին եկեղեցի (9-10 րդ դդ.)։ Գանձակ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցվել է 9-րդ դարում, միանավ բազիլիկ կառույց է, շրջակայքում կան տապանաքարեր, խաչքարեր, որոնց վրա կան տարբեր ժամանակաշրջանների փորագրություններ։ Գեղարքունիք գյուղում գտնվում են Սբ․ Գեւորգ 15-16 դդ․, Սբ․ Ստեփանոս 13-14 դդ. /վերականգնված՝ 20 դ․/ մատուռները, որից 1 կմ հյուսիս արեւելք հատվածում գտնվում է նաեւ Մ․Թ․Ա․ 2 հազարամյակի թվագրված  Դամբարանադաշտը:Սուրբ  Խաչ մատուռը, որը գտնվում է Գեղամա լեռների համանուն լեռնագագաթին՝  2460 մ բարձրության վրա։ Վերջինս  կառուցվել է 15-րդ դարում: Հայրավանք  վանական համալիրը գտնվում է  Հայրավանք բնակավայրի հյուսիս-արևելյան մասում՝ Սևանա լճի ափին, ժայռեղեն հրվանդանի վրա։ Զբոսաշրջիկների երթուղիներում իր ուրույն տեղը ունի Աժդահակ լեռնագագաթը, որը գտնվում է Գեղամա լեռնաշղթայի կենտրոնական հատվածում, Կոտայքի և Գեղարքունիքի մարզերի սահմանագծին: Գագաթին կա խառնարանային լիճ:

Գավառը որպես զբոսաշրջային հետաքրքրություն ներկայացնող համայնք առանձնանում է նաեւ այլ բնորոշիչներով.

Գավառի երկրագիտական թանգարանում ներկայացված են Հայաստանի մասնավորապես Գավառ քաղաքի պատմությանը նվիրված հետաքրքիր կտավներ, գորգեր, հին բնակավայրերի վերարտադրություններ, մարզի եւ Սեւանա լճի պատմությանը նվիրված այլ նմուշներ: Լեւոն Քալանթարի անվան պետական դրամատիկական թատրոնը կազմավորվել է 1935թ-ին: ՀՍՍՀ կուլտուրայի մինիստրության որոշմամբ 1950 թվականին Կամոյի պետական թատրոնը անվանակոչվել է  Լեւոն Քալանթարի անունով: Գավառի կենտրոնական հրապարակի տարածքում: Անձնագիր-հուշապատը ներկայացնում է «Բերդիգլուխ» կոչվող վայրից գտնված Սեպագիր արձանագրությունը, որը թողել է ուրարտական թագավոր Ռուսան, Սարդուրի որդին: Արձանագրությունը ներկայացված է եռալեզու: Հայրենական մեծ պատերազմում զոհվածների հիշատակը հավերժացնող կոթողը տեղադրված է քաղաքիկենտրոնում, Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հարեւանությամբ: Հուշարձանը բազալտե սրբատաշքարից է, 14 մետրբարձրությամբ՝ զարդարված մանրաքանդակներով: Սամվել Քոչարյանցի պուրակը գտնվում է Գավառի կենտրոնական հրապարակի հարեւանությամբ: Այստեղ տեղադրված է ռազմական միջուկային զենքի գլխավոր կոնստրուկտոր, սոցիալիստական աշխատանքի կրկնակի հերոս, Լենինյան եւ պետական մրցանակների դափնեկիր, ԽՍՀՄ գիտության եւ տեխնիկայի վաստակավոր գործիչ, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր, նորբայազետցի Սամվել Գրիգորի Քոչարյանցի կիսանդրին: Գավառագետի վտակ Գռիձորի հովիտն իրենից ներկայացնում է մի գեղատեսիլ սառցադաշտային տրոգ 200 մ խորությամբ, 300 մ լայնությամբ և 1 կմ երկարությամբ: Տրոգի հատակի երկարությամբ ձգվող խզվածքային գոտուց բխում են բազմաթիվ հանքային աղբյուրներ: Այստեղով է անցնում դեպի Սևանա լիճը ձգվող տեկտոնական խզվածքը, որի երկարությամբ դուրս են գալիս բազմաթիվ հանքային աղբյուրներ։ Տրոգը սկսվում է 3340 մ բարձրությունից և ձգվում է մոտ 500 մ։ Այստեղ է գտնվում աշխարհի ամենասառնորակ ջուր պարունակող աղբյուրներց մեկը՝ +4˚C: Տրոգի վերջնամասում Գռիձոր գետի ջրերը 3մ բարձրությունից գահավիժելով ցած առաջացնում են ջրվեժ։ Գեղամա լեռնավահանի մերձգագաթային սարավանդի վրա է գտնվում Ակնա լիճը։ Ակնա  լճի ջրհավաք ավազանի մակերեսը զբաղեցնում է մոտավորապես 8.2կմ, որից 0.53 կմ2 զբաղեցնում է լճի հայելու մակերեսը: 1959թ.-ից վեր է ածվել լիճ-ջրամբարի: Կառուցվել է բնական լճի բազայի վրա: Լիճը հատակագծում ունի անկանոն ձվաձև տեսք` երկու փոքր խորշերով, որոնք գտնվում են լճի հարավային և արևելյան հատվածներում։ Նորատուս Գյուղից 2կմ արևելք լճի ափամերձ հարթության վրա վեր է խոյանում 200 մ հարաբերական բարձրությամբ խարամային հրաբխային կոն, որը ժայթքել է հոլոցենում: Նրա արևելյան լանջերում կան 2 ընդարձակ քարայրներ, որոնք եղել են նախնադարյան մարդու կացարաններ: Իսկ կոնի գագաթային մասում պահպանվել են կիկլոպյան ամրոցի մնացորդներ:

Եվ հատուկ տեղ ունի խոհանոցը։ Կարմիր ցորենից պատրաստվող ավանդական հացը սննդային մեծ արժեք ունի եւ դիտարկվում է որպես բիո։ Գաթան, շաքար-լոխումը եւ փախլավան, որոնք Գավառին բնորոշ խմորեղեններ են Աղաջրի մեջ առանց համեմունքների եփած իշխան ձուկը մարզին յուրահատուկ ճաշատեսակներից մեկն է։ Քյուֆթան Գավառի ամենահայտնի ճաշատեսակն է, որը պատրաստվում է փայտի վրա ծեծած մսից, որից պատրաստում են գնդեր եւ եփում ջրում։